Dieta dla nastolatków

Przez wiele lat zdrowie nastolatków nie było często poruszanym tematem, gdyż uznawano, że jest to czas mniejszej podatności na rozwój chorób niż np. u dzieci czy osób starszych. Jednak w ostatniej dekadzie coraz większą uwagę zwraca się na zdrowie i prawidłowy stan odżywienia nastolatków, czyli osób w wieku 10-19 lat. Prawidłowe żywienie odgrywa kluczową rolę w rozwoju somatycznym, fizycznym oraz psychicznym, zarówno wśród dzieci, jak i młodzieży. Jednak sposób odżywiania osób w tej grupie wiekowej często znacznie odbiega od rekomendacji, co zwiększa ryzyko zachorowania na wiele chorób dietozależnych w przyszłości, a także może mieć wpływ na stan skóry, wzrost oraz prowadzić do nieprawidłowej masy ciała lub nawet zaburzeń odżywiania.

Aktualne zalecenia żywieniowe dla dzieci i młodzieży

W 2019 roku Instytut Żywności i Żywienia (IŻŻ) zaktualizował Piramidę Zdrowego Żywienia i Stylu Życia Dzieci i Młodzieży [1]. Jedną z głównych zasad wprowadzonych przez IŻŻ jest spożywanie przez młodzież regularnych posiłków o stałych porach dnia. Najzdrowszym rozwiązaniem wydaje się być spożywanie 5 posiłków dziennie co 3-4 godziny. Szczególną uwagę zwrócono na I śniadanie, które powinno być pełnowartościowe i dostarczać niezbędnej energii i składników odżywczych na początku dnia. Dodatkowo, polecanym napojem skutecznie zmniejszającym pragnienie jest woda, czyli jeden z istotnych składników pokarmowych. Dlatego należy regularnie pić wodę w odpowiednich ilościach (co najmniej 6 szklanek wody dziennie). Warto wziąć pod wagę, że woda zawarta jest także w produktach spożywczych i potrawach (m.in. w warzywach, owocach, zupach). Przy zwiększonej aktywności fizycznej należy pamiętać o uzupełnianiu płynów, gdyż zapotrzebowanie na nie jest wtedy zwiększone. 

Warzywa i owoce

Podstawą piramidy są różnorodne warzywa i owoce, które powinny być spożywane w jak największej ilości – kilka razy dziennie w ramach każdego posiłku oraz przekąsek. Regularne jedzenie tych produktów obniża ryzyko zachorowania na wiele chorób m.in. cukrzycy typu 2, nadciśnienia tętniczego, otyłości, ale także niedokrwiennej choroby serca czy nowotworów. Istotnym jest, aby warzywa i owoce spożywać na surowo lub przetworzone w minimalnym stopniu. Zachowują one wtedy najwyższą wartość odżywczą i stanowią główne źródło witamin (witamina C, B-karoten, foliany), składników mineralnych, błonnika pokarmowego oraz naturalnych antyoksydantów. Należy pamiętać, że warzywa i owoce są zróżnicowane pod względem składu i wartości odżywczych, dlatego ważne jest, aby dostarczać rozwijającemu się organizmowi nastolatka różnorodnych produktów i jednocześnie wszystkich niezbędnych składników pokarmowych. Warto wspomnieć, że soki niezawierające dodatku cukru mogą stanowić korzystny element codziennej diety dzieci i młodzieży – jednak pod warunkiem, że dieta ta będzie odpowiednio skomponowana. Według najnowszych rekomendacji dzieci powyżej 7 roku życia mogą spożywać dziennie 1 szklankę (do 230 ml) soku owocowego. 

Produkty zbożowe

Większość posiłków powinna zawierać produkty zbożowe. Stanowią one źródło węglowodanów złożonych, błonnika pokarmowego, witamin z grupy B oraz wielu składników mineralnych (magnez, żelazo, cynk, selen). Najlepiej wybierać produkty pełnoziarniste, takie jak mąka i pieczywo razowe lub graham, ryż brązowy, makaron pełnoziarnisty czy też tzw. grube kasze (np. gryczana, jaglana, jęczmienna). Warto wzbogacać dietę nastolatka o płatki zbożowe, np. owsiane, żytnie, jęczmienne, jaglane. Natomiast wybierając produkty zbożowe dobrze jest przyjrzeć się ich składowi – zdarza się, że ciemne pieczywo nie oznacza pieczywa razowego, a np. płatki śniadaniowe zawierają dodatek cukru, który powinno się ograniczać w codziennej diecie.

Nabiał i inne źródła białka

Produkty mleczne dostarczają pełnowartościowego białka, witamin i składników mineralnych (przede wszystkim są najlepszym źródłem wapnia, które jest niezbędne do budowy zdrowych zębów i kości). Zaleca się spożywanie 3-4 szklanek mleka dziennie, które można częściowo zastępować jogurtem naturalnym, kefirem, czy też serem.

Dodatkowo, źródło pełnowartościowego białka, które jest niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju organizmu powinny stanowić: 

• Mięso – należy wybierać chude rodzaje mięs oraz ograniczać przetworzone produkty mięsne. Mięso jest źródłem najlepiej przyswajalnego żelaza, które odgrywa istotną rolę w syntezie składników krwi, regeneracji tkanek oraz stymulacji odporności
• Ryby – zaleca się spożywanie ryb morskich przynajmniej 2 razy w tygodniu. Stanowią one źródło białka, składników mineralnych (m.in. jodu, wapnia, żelaza, magnezu) oraz wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (WNKT) omega-3, które wspomagają prawidłowy rozwój mózgu, układu nerwowego i wzroku
• Jajka – rekomenduje się spożycie jaj kilka razy w tygodniu. Stanowią dobre źródło białka, witamin, składników mineralnych, a także lecytyny
• Nasiona roślin strączkowych – zawierają białko, błonnik pokarmowy oraz wiele witamin i składników mineralnych. Doskonałą alternatywą dla mięsa są np. fasola, soczewica, ciecierzyca, zielony groszek i bób.

Tłuszcze, fast-food i słodycze

Głównym źródłem tłuszczu w diecie nastolatka powinny być oleje roślinne, które obfitują w jedno- i wielonienasycone kwasy tłuszczowe (WNKT), chroniące przed rozwojem wielu chorób. Warto nimi zastępować tłuszcze zwierzęce, które z kolei zawierają dużą ilość nasyconych kwasów tłuszczowych (NKT), będących przyczyną np. chorób układu sercowo-naczyniowego i nowotworów. Wyjątkami wśród olejów roślinnych są olej kokosowy oraz olej palmowy – również są bogate w NKT. Oleje roślinne tłoczone na zimno najlepiej spożywać na surowo np. jako dodatek do sałatek i surówek warzywnych. Natomiast do smażenia poleca się stosować rafinowany olej rzepakowy lub oliwę z oliwek. Jednak preferowaną obróbką termiczną potraw jest gotowanie, w szczególności na parze. Smażenie powinno się ograniczać.

Należy także eliminować z diety wyroby cukiernicze (batony, wafelki, ciastka) i żywność typu fast-food – często zawierają niekorzystne tłuszcze trans, które sprzyjają rozwojowi chorób układu sercowo-naczyniowego. Słodycze warto zastępować owocami lub niesolonymi orzechami lub nasionami. Dobrze jest także wyeliminować lub zdecydowanie ograniczyć spożywanie słodkich napojów, które tak samo jak słodycze są źródłem cukru sprzyjającego rozwoju próchnicy i nadmiernej masy ciała. Zamiast nich należy wybierać wodę, soki warzywne lub owocowe, napoje mleczne lub herbatę bez dodatku cukru. 

Unikanie nadmiernego spożycia soli (ze względu na zawartość sodu) pozwoli ograniczyć ryzyko rozwoju nadciśnienia czy nowotworów w przyszłości. Wysoką zawartością sodu charakteryzują się takie produkty jak słone przekąski (paluszki, chipsy, krakersy) i produkty typu fast-food. Pomocnym w ograniczeniu spożycia soli jest także wybieranie nieprzetworzonych produktów oraz przyprawianie potraw ziołami zamiast solą [1]. 

🔎 Szczególną uwagę warto zwrócić na zakaz spożywania alkoholu. Jest to wymóg nie tylko prawny ale ma szerokie konsekwencje dla dalszych etapów życia. Między innymi w badaniu opublikowanym w „The Lancet Psychiatry” [44] zauważono, że uzależnienie od alkoholu w wieku nastoletnim zwiększa ryzyko depresji na dalszych etapach życia

Żywienie dzieci okiem organizacji zdrowotnych

Z kolei zgodnie z dyskusją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) na temat żywienia w okresie adolescencji, okres nastoletni to czas adaptacji i wyrabiania nawyków żywieniowych, a poprawa sposobu żywienia młodzieży jest inwestycją w zdrowie przyszłych dorosłych. Styl życia oraz sposób odżywiania młodzieży stanowią zagrożenie dla ich stanu odżywienia. WHO zwraca uwagę na narastający problem niedożywienia i niedoborów żywieniowych oraz otyłości wśród nastolatków.

Strategią w celu poprawy żywienia nastolatków są przede wszystkim programy interwencyjne głównie obejmujące szkoły oraz stowarzyszenia młodzieżowe. Skupiają się one przede wszystkim na edukacji żywieniowej, promocji zdrowia oraz prewencji zaburzeń odżywiania i stanów zagrażających zdrowiu.

🔎 Warto tu nadmienić, że edukacja żywieniowa jest skuteczną strategią interwencji wśród nastolatków. W przeglądzie badań stwierdzono pozytywny wpływ na wybory żywieniowe w 11 z 12 opracowań na ten temat [43].

Istotnym działaniem prewencyjnym jest ocena stanu odżywienia wśród młodych dorosłych, oparta na pomiarach antropometrycznych oraz monitorowanie niedoborów mikroelementów (m.in. żelaza, jodu, witaminy A). Kluczowymi elementami w prewencji otyłości wydają się być prawidłowo zbilansowana dieta oraz aktywność fizyczna. Zwraca się uwagę także na budowanie pewności siebie wśród młodzieży oraz zapobieganie strachu przed nadmiernym przyrostem masy ciała [2].

Według American Dietetic Association (ADA) młodzież powinna mieć zapewniony dostęp do odpowiedniej ilości pełnowartościowej i bezpiecznej żywności, która powinna zapewnić optymalny rozwój fizyczny, umysłowy oraz społeczny. Finansowane ze środków federalnych programy pomocy żywieniowej służą jako środek do walki z głodem i brakiem bezpieczeństwa żywnościowego oraz jako narzędzie edukacji żywieniowej i promocji aktywności fizycznej zaprojektowanej w celu zapobiegania lub zmniejszania otyłości i chorób przewlekłych. Ważne jest, aby zapewnić ciągłe finansowanie tych programów, gdyż mają one pozytywny wpływ na samopoczucie dzieci i młodzieży [3]. 

Wpływ diety na stan zdrowia młodzieży

Wpływ diety na stan skóry

Trądzik pospolity występuje u około 85-90% nastolatków. Problem ten dotyka połowy z nich także w życiu dorosłym. Wykazano, że serwatka mleka (bogata w leucynę) może nasilać zmiany trądzikowe. Sugeruje się, iż oddziałuje ona na proliferację naskórka, wydzielanie androgenów oraz gromadzenie lipidów w okolicach gruczołów łojowych [4].

W badaniach wskazano także, że podaż mleka krowiego poddanego odtłuszczeniu wpływało negatywnie na objawy chorobowe – nasilało tendencję skóry chorego do komedogenezy, czyli zaczopowania mieszków włosowych podczas ich rogowacenia. Związek ten wynikał z tego, iż producenci podczas procesu odtłuszczenia mleka dodają do niego białka serwatkowe [4,5]. Udowodniono, że bakterie z rodzaju Lactobacillus oraz laktoferyna wchodzące w skład fermentowanych produktów mlecznch redukują produkcję łoju oraz zmniejszają stan zapalny skóry [4]. W metaanalizie Dai i wsp. [6] wskazano na dodatnią korelację między spożyciem mleka a wystąpieniem trądziku. Natomiast w metaanalizie Juhl i wsp. [7] stwierdzono, iż wzrost podaży wszystkich produktów mlecznych nasila tę chorobę skóry. 

Związek czekolady z rozwojem trądziku łączy fakt, iż charakteryzuje się ona znaczną zawartością cukrów prostych oraz wysokim indeksem glikemicznym, dlatego też szczególnie przy zmianach skórnych należy ograniczać jej spożycie. Jednak zarówno w przypadku samej czekolady, jak i ostrych przypraw nie ma jednoznacznych wyników badań wskazujących na dodatnią korelację tych produktów z nasileniem zmian trądzikowych [8].

Produkty, które są zalecane w walce z problemami skórnymi to WNKT omega-3 (upłynniają sebum, zmniejszają stan zapalny oraz łagodzą reakcje skóry na czynniki bakteryjne i alergiczne). Należy zadbać o prawidłowy stosunek kwasów omega-3 do omega-6 w diecie młodzieży, gdyż kwasy omega-6 są prekursorami cytokin prozapalnych [4,5,8]. Istotnymi mikroelementami, które również oddziałują korzystnie na stan skóry są cynk i selen, natomiast składniki, które przypuszczalnie mają pozytywny wpływ na zmiany trądzikowe to m.in. witaminy A, C, D₃, siarka, krzem oraz witaminy z grupy B [4,8]. Substancje, które w szczególności należy ograniczyć w diecie to nasycone kwasy tłuszczowej oraz produkty o wysokim indeksie glikemicznym [4,5]. 

Wpływ diety na wzrost

W okresie nastoletnim następuje gwałtowny wzrost wysokości ciała. Według raportu WHO [2] jest to nawet do 45% wzrostu kości szkieletowych, co stanowi około 15 do 25% wzrostu osoby dorosłej. W okresie adolescencji akumulowane jest nawet do 37% całkowitej masy kostnej. 

Najczęstszą przyczyną zaburzeń wzrostu u nastolatków na świecie jest niedożywienie, które może być spowodowane ubóstwem lub nadmiernymi restrykcjami kalorycznymi jakie młodzież samodzielnie wprowadza w swojej diecie [9].

Odpowiednia podaż składników odżywczych jest niezbędna podczas rozwoju młodego organizmu, gdyż to czynnik ograniczający genetyczny potencjał tkanki kostnej do wzrostu oraz mineralizacji. Sposób odżywiania wpływa na poszczególne hormony tj. gonadotropiny i hormon wzrostu (GH) oraz poziom IGF-1 (insulinopodobny czynnik wzrostu). Ponadto, makroskładniki zapewniają energię niezbędną do wzrostu kości szkieletowych, a dostarczane z dietą mikroskładniki warunkują prawidłową mineralizację kośćca. Zbyt mała podaż składników odżywczych obserwowana np. u pacjentów z anoreksją może skutkować zahamowaniem sekrecji gonadotropin oraz w konsekwencji niższym wzrostem w dorosłym życiu. Składnikami, których podaż w szczególności warto monitorować w żywieniu młodzieży są m.in. wapń, fosfor i witamina D₃. W badaniach klinicznych potwierdzono, iż ograniczenie w diecie tych składników obniżało wytrzymałość kości i zwiększało kruchość kośćca [10].

Sposób odżywiania a stan odżywienia młodzieży

W Polsce

W 2016 roku dokonano analizy metod badawczych stosowanych do oceny stanu odżywienia polskiej młodzieży w latach 2005-2015 na podstawie, której stwierdzono, iż w wielu ośrodkach klinicznych stan odżywienia nastolatków był weryfikowany na podstawie wywiadu, badań ogólnolekarskich oraz pomiarów antropometrycznych (obwód talii, wskaźnik WHtR (waist to height ratio)) [11].

Przeważającą metodą oceny stanu odżywienia było wykorzystanie wartości wskaźnika BMI (wskaźnik masy ciała, body mass index) w odniesieniu do siatek centylowych, które stanowią normy wysokości ciała, masy ciała, wartości wskaźnika BMI, a także proporcji masy do wysokości ciała dla dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat. Kryteria zalecane przez WHO oraz Amerykańską Akademię Pediatrii (American Academy of Pediatrics) uznają niedowagę za wartość BMI < 5 centyl, nadwagę za ≥ 85 centyl oraz otyłość ≥ 95 centyl [11,12]. Jedynie w nielicznych badaniach, które wchodziły w skład przeglądu stan odżywienia był oceniany w oparciu o analizę składu ciała. Natomiast badania biochemiczne były przeprowadzane jedynie w celu diagnozy klinicznej oraz wykrycia niedoborów żywieniowych [11]. 

🔎 Zdaniem części naukowców [45] stosunek obwodu talii do wzrostu (WHtR) jest lepszym wskaźnikiem nadwagi u dzieci i młodzieży niż wskaźnik masy ciała (BMI). Pomaga lepiej ocenić i rozróżniać masę tłuszczową od beztłuszczowej od wieku dziecięcego do dorosłości.

Znaczny odsetek młodzieży prezentuje nieprawidłowe zachowania żywieniowe, które mogą prowadzić do zaburzeń stanu odżywienia [13]. 

W 2005 roku w Instytucie Matki i Dziecka przeprowadzono badanie obejmujące 8000 osób w wieku 13-15 lat. Otyłość stwierdzono u 4,5% nastolatków, natomiast nadwagę u 9% badanych. Zatem nadmiar masy ciała dotyczył 13,5% młodzieży. Problem ten występował częściej u dziewcząt niż u chłopców [14].

W badaniu, w którym wzięło udział 161 uczniów łódzkich szkół ponadpodstawowych w wieku 15-17 lat wykazano, iż niedowaga występowała u 3,1% badanych, nadwaga u 15,5%, a otyłość u 5,6% uczniów. Niedowagę diagnozowano częściej u dziewcząt (3,6%) niż u chłopców (2,6%). Przeprowadzano także ocenę składu ciała wśród nastolatków. Zwiększona zawartość tkanki tłuszczowej została odnotowana u 52,2% ogółu, natomiast obniżoną zawartość wody zaobserwowano u 59,6% osób [15].

Z kolei w badaniu obejmującym 201 uczniów w wieku 18 lat u 79,6% badanych oceniono stan odżywienia jako prawidłowy. Niedowagę stwierdzono u 12,2% dziewcząt, natomiast u chłopców nie odnotowano przypadków niedoboru masy ciała. U 10,9% uczniów zdiagnozowano nadwagę, natomiast otyłość występowała u 2% badanych. Zatem niedowaga cechowała populację dziewcząt, a nadmierna masa ciała częściej pojawiała się u chłopców [14].

Zarówno niedobór, jak i nadmiar masy ciała jest narastającym problemem wśród młodzieży. W pracy Ziółkowskiej i wsp. [13] spostrzeżono, iż popularne są diety odchudzające, szczególnie wśród osób, które pozytywnie postrzegają niedowagę. Częstą metodą na utratę masy ciała było stosowanie diety płynnej polegającej na wyłącznym spożyciu napojów [13]. Natomiast z postępującym rozwojem otyłości wśród nastolatków kojarzy się ze zwiększonym dostępem do produktów o wysokiej gęstości energetycznej oraz siedzącym trybem życia [14].

Na świecie

Według raportu WHO z 2017 roku [16] rozwój otyłości wśród młodzieży nieustannie rośnie. Szacuje się, że ponad 1,4 miliona osób w wieku 11-15 lat jest otyłych, natomiast nadmierna masa ciała ogółem występowała w 2014 roku u 19% młodzieży (14% u dziewcząt i 24% u chłopców). Największy wzrost liczby otyłych nastolatków zaobserwowano w Zachodniej Europie. Natomiast zgodnie z oszacowaniem Głównego Inspektoratu Sanitarnego (GIS) na świecie do 2025 roku liczba dzieci i młodzieży z otyłością sięgnie około 91 milionów, a 5-17 latków z nadwagą będzie aż 177 milionów [17].

Natomiast niedożywienie białkowo-energetyczne jest wskazane jako jedna z dziesięciu głównych przyczyn zgonów wśród młodzieży. Na świecie, około 34 zgonów na 100 000 dzieci i młodzieży łączy się z niedożywieniem – jednak ta liczba znacznie się różni w zależności od stopnia rozwinięcia krajów (38,5 na 100 000 w krajach rozwijających się oraz 0,2 na 100 000 w krajach rozwiniętych). Występowanie niedowagi wśród dziewcząt w wieku 13-17 lat w obrębie 5 rejonów świata i około 60 krajów wynosi mniej niż 5%. Jednakże na terenie Afryki oraz Azji prawie 10% nastolatek w wieku 13-15 lat ma zbyt niską masę ciała w stosunku do wieku i wzrostu [18].

Najczęstsze błędy żywieniowe wśród nastolatków

Nieregularne spożywanie posiłków

W badaniu Wanat i in. [19] wykazano, iż ponad połowa (56%) nastolatków nie spożywa śniadania. Zalecane przez IŻŻ 5 posiłków dziennie spożywało jedynie 9% ankietowanych. Badana młodzież najczęściej spożywała 4 posiłki dziennie (60%).

W badaniu Ziółkowskiej i in. [13] najbardziej regularnie spożywanym posiłkiem był obiad (89,4%) oraz kolacja (65%). Natomiast 36,5% uczniów nie spożywało regularnie śniadania, a 61% również II śniadania.

Podjadanie między posiłkami

Wśród badanych nastolatków 80% przyznało się do pojadania w ciągu dnia, a 60% zadeklarowało spożywanie słodkich lub słonych przekąsek lub słodkich napojów gazowanych [13]. W badaniu Gajdy i in. [20] pojadanie potwierdziło 91,8% młodzieży, a 56,3% uczniów określało częstość pojadania jako „czasami”.

Spożycie napojów słodzonych

Zgodnie z raportem UNICEF [21] 42% młodzieży wypija słodzony napój przynajmniej raz dziennie. W badaniu Marcinkowskiej i in. [22] wykazano, iż 44% młodzieży regularnie spożywało słodkie oraz gazowane napoje. Soki owocowe wybierało 94% badanych, z czego najwięcej osób sięgało po soki 100%

Spożycie napojów energetyzujących

W ciągu ostatnich 20 lat zaobserwowano ponad 300-krotnie większe spożycie napojów orzeźwiających z dodatkiem sacharozy. Zainteresowanie tego typu napojami jest szczególnie zauważalne wśród młodzieży [23]. W badaniu Bajerskiej i in. [23] nastolatkowie najczęściej odpowiadali, że stosuje napoje energetyzujące co drugi-trzeci dzień, przy czym zaobserwowano, że uczniowie z nadmierną masą ciała około 8,5-krtonie częściej wybierali napoje energetyzujące w porównaniu z rówieśnikami.

W analizie Cichockiego i in. [24] przedstawiono, że ponad 60% gimnazjalistów oraz około 70% licealistów sięgało po napoje energetyzujące, z czego 45% osób w obu grupach badanych korzystało z tych napojów ze względu na atrakcyjny smak.

Spożycie żywności wysokoprzetworzonej

W badaniu Wanat i in. [19] 33% nastolatków potwierdziło spożywanie żywności typu fast-food kilka razy w tygodniu, a 60% kilka razy w miesiącu. 

 W innej analizie odnotowano, iż 84,2% młodzieży w wieku 15-18 lat jadało w restauracjach typu fast-food, a 25% respondentów spożywało posiłki na stołówkach. Wśród ankietowanych 50% dziewcząt oraz 60% chłopców określało częstość spożycia żywności typu fast-food jako „często” [25].

Niedostateczna podaż warzyw i owoców

Według raportu UNICEF [21] 34% nastolatków je mniej niż 1 porcję owoców dziennie, a 21% je mniej niż 1 porcję warzyw w ciągu dnia. Natomiast w analizie Sitko i in. [26] opisano, iż 60% młodzieży w wieku 13-16 lat spożywało niewystarczającą ilość warzyw i owoców. W przypadku młodzieży licealnej wśród ponad połowy ankietowanych odnotowano zbyt małą podaż warzyw i owoców.

Niedostateczna podaż nabiału

W badaniu Pituchy i in. [27] 25% uczniów deklarowało spożycie nabiału jedynie 3 razy w tygodniu. Podobny wynik osiągnięto w innej analizie [28], gdzie 53% młodzieży codziennie spożywało mleko i produkty mleczne. Jednak w pracy Humeniuk i in. [29] dostarczono pozytywnej oceny podaży nabiału – 86% nastolatków konsumowało mleko i produkty mleczne w 1-2 posiłkach dziennie.

Potencjalne niedobory żywieniowe wśród nastolatków – jak im zapobiegać?

U młodzieży w wieku 16-19 lat zaobserwowano niedostateczną podaż potasu (poniżej poziomu AI), a także zbyt małe spożycie wapnia i magnezu (poniżej poziomu EAR). Deficyt żelaza i cynku w diecie odnotowano jedynie u 19-latków [30]. Dodatkowo, wykazano, iż racje pokarmowe w grupie wiekowej 12-18 lat były ubogie w witaminy C, D i E oraz składniki mineralne, takie jak wapń, potas i magnez [26].

Działaniem prewencyjnym jakie można wdrożyć w celu zapobiegania występowaniu niedoborów żywieniowych, które mogą przyczyniać się do zaburzeń rozwoju oraz funkcjonowania młodego organizmu jest wdrożenie dobrze zbilansowanej oraz zróżnicowanej diety realizującej zapotrzebowanie na wszystkie makro- i mikroskładniki [19-26,30].

Potencjalne zagrożenia związane z zaburzeniami odżywiania

W badaniu przeprowadzonym wśród 12005 nastolatków wieku 13-16 lat wykazano, że 25% osób zgłasza potrzebę obniżenia masy ciała. Połowa uczniów deklaruje nadmierną konsumpcję, 40% odczuwa lęk przed wzrostem masy ciała, 28% przyznaje się do odczuwania jadłowstrętu, a prawie co 10 osoba prowokuje wymioty [31]. 

Z kolei w wyniki analizy kwestionariuszy EAT-26 wskazano, że około 12% nastolatków wykazuje objawy zaburzeń odżywiania. W innych badaniach opisano, iż 20% dziewcząt prezentuje symptomy anoreksji oraz 10% chłopców [32,33].

🔎 Meta-analiza z 2023 roku [42] wskazuje, że około 13% licealistów na całym świecie jest narażonych na zaburzenia odżywiania na podstawie wyników badań przesiewowych. Te wyniki, które nie były zależne od płci i BMI

.

Tendencja młodych osób do stosowania diet odchudzających oraz głodówek może doprowadzić do niebezpiecznych skutków zdrowotnych dla rozwijającego się organizmu. Takie zachowania żywieniowe zwiększają dodatkowo ryzyko powstania nadmiernej masy ciała oraz sprzyjają rozwinięciu zaburzeń odżywiania jakimi są anoreksja i bulimia [34].

Długotrwałe niedobory żywieniowe oraz zaburzone proporcje w dostarczaniu organizmowi potrzebnych składników odżywczych w przypadku anoreksji prowadzi do wyniszczenia oraz wystąpienia wielu powikłań zdrowotnych np. utraty masy mięśniowej, bólów i skurczów mięśni, zaburzeń termoregulacji ciała, zaburzeń perystaltyki jelit, bólów brzucha, zaparć, wymiotów, zwolnienia akcji serca oraz arytmii serca, niedokrwistości, zawrotów głowy i omdleń, a także osteoporozy i zaburzeń zarówno biochemicznych jak i hormonalnych. U kobiet mogą wystąpić także zaburzenia miesiączkowania lub całkowity zanik miesiączki oraz zmiany w wielkości jajników i macicy, które często są przyczyną niepłodności. Fizyczne wyczerpanie organizmu objawia się zaburzeniami koncentracji, pamięci i zdolności uczenia się, wycofania społecznego, bezsenności, depresji oraz pojawienia się myśli, a nawet prób samobójczych. 

Natomiast bulimia na skutek prowokowania wymiotów, przeczyszczania lub naprzemiennego objadania się i głodzenia może wprowadzić do osłabienia, biegunek lub zaparć, bólów głowy, niedokrwistości, zniszczenia szkliwa zębów, refleksu żołądkowo-przełykowego, zapalenia przełyku i żołądka, awitaminozy, a także poważnych zaburzeń funkcjonowania nerek, układu sercowo-naczyniowego oraz zaburzeń psychicznych [35].

Najczęstsze mity żywieniowe

MIT 1: Należy unikać węglowodanów!

Wiele osób uważa, że, aby obniżyć masę ciała, należy zrezygnować ze spożycia węglowodanów. Po części jest to prawdą, gdyż ograniczenie cukrów prostych sprzyja zdrowszemu odżywianiu i w efekcie może prowadzić do redukcji masy ciała. Jednak jest to wynikiem utrzymywania ujemnego bilansu energetycznego, który jest niezbędny do utraty masy ciała. Dodatkowo, metaanalizy wskazują, że diety ketogeniczna, niskowęglowodanowa oraz wysokowęglowodanowa prowadziły do podobnych efektów w kontekście obniżenia masy ciała [36, 37].

MIT 2: Suplementy diety są niezbędne

Suplementy diety mogą poprawić stan zdrowia poprzez zapewnienie odpowiedniej ilości składników pokarmowych, których ilość w diecie jest niewystarczająca. Jednak stosowane w nieodpowiednich dawkach mogą prowadzić do nadmiernej konsumpcji tychże składników i jednocześnie negatywnie wpłynąć na zdrowie. Prawidłowo skomponowany i różnorodny sposób odżywiania powinien dostarczyć wszystkich niezbędnych składników odżywczych. Suplementy diety mają na celu jedynie uzupełnienie podstawowej diety, jednak ich stosowanie staje się zasadne w niektórych sytuacjach np. w przypadku niemożliwości realizacji danego składnika z dietą, zwiększonego zapotrzebowania na dany składnik, w warunkach obniżonej odporności lub zdiagnozowanych niedoborów żywieniowych. Niemniej jednak warto, aby suplementacja została wcześniej skonsultowana z lekarzem, farmaceutą lub dietetykiem, szczególnie w przypadku jednoczesnego stosowania leków [38,39].

MIT 3: Regularnie stosowane diety detoksykujące są zdrowe

Ostre zatrucie organizmu najczęściej wymaga interwencji medycznej, natomiast na co dzień nerki, wątroba, płuca oraz jelita na bieżąco eliminują z organizmu szkodliwe substancje oraz usuwają zbędne produkty przemiany materii. Regularne i długotrwałe stosowanie diet detoksykujących, polegających na znacznym ograniczeniu podaży energii oraz spożywanie jedynie koktajlów lub soków może wpłynąć na obniżenie wydajności oraz zaburzeń funkcjonowania tych narządów. Aby wspomóc nasz naturalny system detoksykacji warto poprawić nawyki żywieniowe, tak by dieta była dobrze zbilansowana oraz zróżnicowana [40,41]. 

Podsumowanie

Zgodnie z przedstawionymi rekomendacjami dieta nastolatków powinna być prawidłowo skomponowana, zawierać wszystkie niezbędne składniki odżywcze, które zapewnią młodemu organizmowi odpowiednie warunki do wzrostu oraz rozwoju. Realia pokazują, że sposób żywienia młodzieży zawiera błędy żywieniowe, do których należą m.in. nieregularne spożywanie posiłków, nadmierna konsumpcja słodyczy, słonych przekąsek, żywności wysokoprzetworzonej, żywności typu fast-food oraz napojów słodzonych i energetyzujących. W diecie nastolatków obserwuje się niedostateczną podaż warzyw i owoców oraz nabiału. Dlatego opiekunowie powinni zwrócić szczególną uwagę na zmianę nawyków żywieniowych w tej grupie wiekowej oraz wdrożyć edukację żywieniową.

Piśmiennictwo

1. Instytut Żywności i Żywienia. Piramida Zdrowego Żywienia i Stylu Życia Dzieci i Młodzieży, (2019)
2. Nutrition in adolescence – issues and challenges for the health sector. Issues in adolescent health and development. World Health Organization, (2005)
3. J. Stang, C.T. Bayerl, American Dietetic Association. Position of the American Dietetic Association: Child and Adolescent Nutrition Assistance Programs. J Am Diet Assoc., (2010), 110(5):731-799
4. Osowski S. Znaczenie diety w terapii trądziku pospolitego. Kosmetologia Estetyczna, (2019), 6(8):755-760
5. J. Dawidziak, M. Balcerkiewicz. Dieta jako uzupełnienie leczenia trądziku pospolitego, cz. 1 i 2, Witaminy i minerały, Farm. Współczesna, (2016), 9:1-5
6. R. Dai i in., The effect of milk consumption on acne: a meta-analysis of observational studies, J Eur Acad Dermatology Venereol, (2018); 32(12): 2244-2253
7. C.R. Juhl i in., Dairy intake and acne vulgaris: A systematic review and meta-analysis of 78 529 children, adolescents and young adults, Nutrients, (2018), 10(8):1-13
8. A. Kucharska, A. Szmurło, B. Sińska B. Significance of diet in treated and untreated acne vulgaris, Adv Dermatol. Allergol., (2016), 33(2):81-86
9. A.D. Rogol , P.A. Clark, J.N. Roemmich. Growth and pubertal development in children and adolescents: effect of diet and physical activity. The American Journal of Clinical Nutrition, (2000)72(2):521-528
10. A. Carrascosa, M. Gussinye. Skeletal growth and mineralization during puberty and adolescence: nutritional and hormonal regulation. Ann Nestle, (1995), 53:92-100
11. E. Malczyk. Przegląd metod badawczych stosowanych do oceny stanu odżywienia dzieci I młodziezy w Polsce w latach 2005-2015. Ann. Acad. Med. Siles. (online), (2016), 70:80-83
12. Z. Kułaga i in. Siatki centylowe dla oceny wzrastania i stanu odżywienia polskich dzieci i młodzieży od urodzenia do 18 roku życia. Standardy medyczne/Pediatria, (2015), 12:119-135
13. A. Ziółkowska, M. Gajewska, D. Szostak-Węgierek. Zachowania żywieniowe młodzieży gimnazjalnej z Warszawy i miejscowości podwarszawskich. Probl Hig Epidemiol, (2010), 91(4): 606-610
14. G. Kobus i in. Co jest większym problemem u nastolatków – nadwaga czy niedożywienie? Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany materii, (2012), 8(1):24-31
15. A. Kolmaga i in. Ocena stanu odżywienia 16-letniej młodzieży z łódzkich szkół ponadpodstawowych. Probl Gig Epidemiol 2013, 95(1): 93-97
16. Adolescent obesity and related behaviours: trends and inequalities in the WHO European Region, 2002-2014, World Health Organization, (2017)
17. Główny Inspektorat Sanitarny, (2018.) Pobrane z: https://gis.gov.pl/zdrowie/otylosc-dzieci-i-mlodziezy-powaznym-problemem-globalnym/ (data dotępu-08.07.2020r)
18. J. K. Das i in. Nutrition in adolescents: physiology, metabolism and nutritional needs. Ann. N. Y. Acad. Sci., (2017), 1393:21-33
19. G. Wanat, E. Grochowska-Niedworok, M. Kardas, B. Całyniuk. Nieprawidłowe nawyki żywieniowe i związane z nimi zagrożenia dla zdrowia wśród młodzieży gimnazjalnej. Hygeia Public Health, (2011), 46(3): 381-384 
20. R. Gajda, M. Jeżewska-Zychowicz. Zachowania żywieniowe młodzieży mieszkającej w województwie świętokrzyskim – wybrane aspekty. Probl Hig Epidemiol, (2010), 91(4): 611-617 
21. UNICEF. The State of the World’s Children 2019: Children, food and nutrition, (2019)
22. U. Marcinkowska, M. Gałeczka, K. Kukowka, M. Kania, K Lau, J. Jośko-Ochojska. Zmiany w konsumpcji napojów wśród młodzieży. Probl Hig Epidemiol (2014), 95(4):907-911
23. A. Bajerska, M. Woźniewicz, J. Jeszka, E. Wierzejska. Częstość spożycia napojów energetyzujących, aktywność fizyczna i występowania nadwagi i otyłości wśród młodzieży licealnej. ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość́, (2009), 4 (63):211 – 217 
24. M. Cichocki. Napoje energetyzujące – współczesne zagrożenie zdrowotne dzieci i młodzieży. Przegląd Lekarski (2012):10 
25. E. Wierzbicka, W. Roszkowski. Ocena spożycia żywności z uwzględnieniem produktów typu „fast food” w wybranej grupie młodzieży. Bromatol Chem Toksykol, (2005): 561-566 
26. D. Sitko, M. Wojtaś, A. Gronowska-Senger. Sposób żywienia młodzieży gimnazjalnej i licealnej. Rocz Panstw Zakł Hig (2012), 63:319-327
27. A. Pitucha., A. Metera. Charakterystyka nawyków żywieniowych i aktywności fizycznej dziecka w wieku wczesnoszkolnym w Górze Puławskiej. Zeszyty Naukowe WSSP, (2013), 17:67-85
28. M. Marcysiak, A. Ciosek, M. Żywica, E. Prządak, D. Banasiewicz, M. Marcysiak, M. Zagroba, B. Ostrowska, G. Skotnicka-Klonowicz. Zachowania żywieniowe i aktywność fizyczna uczniów klas sportowych i ogólnych w Ustrzykach Dolnych. Problemy Pielęgniarstwa, (2009), 17(3):216–222
29. E. Humeniuk, O. Dąbska, K. Pawlikowska-Łagód, M. Rumińska. Ocena wybranych zachowań zdrowotnych młodzieży z terenu Polski Środkowo-Wschodniej. Rozprawy Społeczne (2018), Tom 12, Nr 2, 73-81
30. A. Harton, A. Gałązka, D. Gajewska. Ocena spożycia wybranych składników mineralnych przez młodzież w wieku licealnym. BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XLV,(2012), 3: 949–955 
31. A. Wojtyła, P. Biliński, I. Bojar, C. Wojtyła. Zaburzenia odżywiania u polskich gimnazjalistów Probl Hig Epidemiol, (2011), 92(2): 343-350 
32. H. Shroff, J.K. Thompson. The tripartite influence model of bodyimage and eating disturbance: A replication with adolescent girls. Body Image. Int J Res, (2006), 3:17-23
33. Killen i in. Weight concerns influence the development of eating disorders: a 4-year prospective study. J Consult Clin Psychol, (1996), 64(5):936-940.
34. E. Sochacka-Tatara, A. Stypuła. Zaburzenia odżywiania wśród uczniów szkół krakowskich – część ogólnopolskich badań zaburzeń odżywiania wśród młodzieży. Probl Hig Epidemiol, (2010), 91(3): 591-595 
35. Rzońca Ewa, Bień Agnieszka, Iwanowicz-Palus Grażyna. Zaburzenia odżywiania – problem wciąż aktualny = Eating disorders – an ongoing problem. Journal of Education, Health and Sport. 2016;6(12):267-273
36. B.C. Johnston i in. Comparison of weight loss among named diet programs in overweight and obese adults: a meta-analysis. JAMA, (2014), 312(9):923-33
37. N.B Bueno i in. Very-low-carbohydrate ketogenic diet v. low-fat diet for long-term weight loss: a meta-analysis of randomised controlled trials. Br J Nutr., (2013), 110(7):1178-87
38. K. Stoś, R. Wierzejska, M. Siuba. Rola suplementów diety w realizacji norm. W: Normy żywienia dla populcji Polski. Jarosz M. (red.) Warszawa, IŻŻ, (2017)
39. H. Bojarowicz, P. Dźwigulska. Suplementy diety. Część II. Wybrane składniki suplementów diety oraz ich przeznaczenie. Hygeia Public Health 2012, 47(4): 433-441
40. R.E. Hodges, D.M. Minich. Modulation od metabolic detoxification pathways using food and food-derived components: a specific rewiev with clinical application. J Nutr Metab. (2015):760689
41. D.A. Kieffer, R.J. Martin, S.H. Adams. Impact of dietary fibers on nutrient management and detoxification organs: gut, liver, and kidneys. Adv Nutr
42. Ghazzawi HA, Nimer LS, Sweidan DH, Alhaj OA, Abulawi D, Amawi AT, Levine MP, Jahrami H. The global prevalence of screen-based disordered eating and associated risk factors among high school students: systematic review, meta-analysis, and meta-regression. J Eat Disord. 2023 Aug 3;11(1):128. doi: 10.1186/s40337-023-00849-1. PMID: 37537604; PMCID: PMC10398929.
43. Flores-Vázquez AS, Rodríguez-Rocha NP, Herrera-Echauri DD, Macedo-Ojeda G. A systematic review of educational nutrition interventions based on behavioral theories in school adolescents. Appetite. 2023 Oct 19:107087. doi: 10.1016/j.appet.2023.107087. Epub ahead of print. PMID: 37865297.
44. Hammerton, G., Lewis, G., Heron, J., Fernandes, G., Hickman, M., & Lewis, G. (2023). The association of alcohol dependence and consumption during adolescence with depression in young adulthood, in England: a prospective cohort study. The Lancet Psychiatry.
45. Agbaje, A. O. (2024). Waist-circumference-to-height-ratio had better longitudinal agreement with DEXA-measured fat mass than BMI in 7237 children. Pediatric Research, 1-12.

• Data pierwotnej publikacji: 2.08.2020
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 7.10.2024