Marskość wątroby to przewlekłe schorzenie polegające na powolnym zwłóknieniu tego narządu. Wątroba jest bardzo ważnym narządem w organizmie człowieka. Pełni bardzo wiele funkcji, między innymi usuwa z organizmu toksyny i odpowiada za metabolizm substancji. Co więcej, pełni także funkcję magazynującą [1].
Znaczenie diety w marskości wątroby
Marskość wątroby to choroba nieuleczalna. Powoduje szereg objawów. Może prowadzić do stopniowego pogorszenia się funkcjonowania wątroby, a nawet jej niewydolności. Z tego względu odpowiednia dieta jest niezwykle ważna podczas choroby. Prawidłowe żywienie pozwala na łagodzenie stanu choroby i niedoprowadzenie do jej znacznego postępu [1].
Niedożywienie w marskości wątroby
Niedożywienie w marskości wątroby może pogarszać ogólny stan pacjenta. Powoduje także osłabienie układu odpornościowego. Może to powodować także zwiększone ryzyko infekcji. Ważne jest, aby pacjenci z marskością wątroby otrzymywali odpowiednie wsparcie żywieniowe i pomoc w doborze diety. Zminimalizuje to skutki niedożywienia [2].
Przyczyny niedożywienia w marskości wątroby
Niedożywienie może wystąpić z kilku powodów związanych bezpośrednio z marskością wątroby. Marskość wątroby prowadzi do upośledzenia zdolności narządu do syntezy białek, w tym albumin. Są one bardzo ważnym składnikiem odżywczym. Niski poziom albuminy we krwi może prowadzić do utraty masy mięśniowej i spadku ogólnego stanu odżywienia [2,3].
Niedożywienie może wynikać z zaburzeń wchłaniania i przyswajania składników odżywczych z jelit. Włóknienie wątroby oraz niski poziom kwasu żołądkowego mogą przyczyniać się do trudności w przyswajaniu składników odżywczych [2,3].
Niedożywienie w marskości wątroby może wynikać również z niedoboru apetytu, nudności, wymiotów i ogólnego złego samopoczucia. Zmęczenie i osłabienie mogą również wpływać na zdolność pacjentów do przyjmowania odpowiednich posiłków [2].
Rodzaje niedożywienia w marskości wątroby
U osób z marskością wątroby najczęściej pojawia się niedożywienie typu białkowo-kalorycznego (PEM, protein energy malnutrition) [2,3].
Stan odżywienia jest gorszy u chorych z poalkoholową marskością wątroby. U osób z niealkoholową marskością wątroby (NALD, non alcoholic liver disease) problem ten jest mniejszy. Niedożywienie białkowo-kaloryczne pojawia się jako efekt spożywania małej ilości składników odżywczych w stosunku do zapotrzebowania. W konsekwencji pojawia się obniżenie masy ciała, zaburzenia wodno-elektrolitowe, spadek liczby białek we krwi i obniżenie odporności [4].
Najważniejsze zasady w diecie wątrobowej
Dieta w chorobach wątroby ma na celu zapewnienie wystarczającej podaży energii do pokrycia codziennej aktywności osób chorych. Choroba wymaga także zapewnienia dodatkowej podaży energii, aby nie dochodziło do rozkładu białek w organizmie [5].
Ile kalorii należy spożywać w diecie wątrobowej?
Zapotrzebowanie na energię u chorych na marskość wątroby zależy niż stopnia zaawansowania choroby. Związane jest to także z obecnością wodobrzusza, hiperkatabolizmu i stopnia niedożywienia. Jak podają zalecenia ASPEN (American Society of Parenteral and Enteral Nutrition) zapotrzebowanie na energię to 25-40 kcal na kilogram masy ciała dziennie [5].
W 2006 roku zostało podniesione minimalne zapotrzebowanie na energię do 30 kcal na kilogram masy ciała dziennie. Działanie to miało na celu zapobieganiu pojawienia się niedożywienia u pacjentów [6].
Zapotrzebowanie na białko w marskości wątroby
Dieta wątrobowa uwzględnia określone zapotrzebowanie na białko. Wynosi ono między 1,2 a 1,5 grama białka na każdy kilogram masy ciała dziennie. Jest to wartość wyższa niż zalecana dla osób zdrowych. Powodem jest zwiększona glukogeneza u osób chorych, rozkład białek mięśni i zmniejszone wchłanianie białka. Wyjątek stanowią pacjenci z encefalopatią. Powinni oni spożywać 0,6 – 0,8 grama białka na każdy kilogram masy ciała dziennie [5].
Warto zaznaczyć, że minimum połowa zapotrzebowania na białko powinna pochodzić z produktów zwierzęcych. Produktami zalecanymi są te o obniżonej zawartości tłuszczu. Należą do nich między innymi: jogurt, kefir, twaróg, chude mięso, ryby oraz białka jaj [7].
Ile węglowodanów powinna spożywać osoba w marskości wątroby?
Węglowodany powinny stanowić większość energii pochodzącej w pożywienia w diecie wątrobowej. Warto zaznaczyć, że spożycie cukrów prostych nie powinno przekraczać 50 gramów dziennie. Z kolei zaleca się spożywanie fruktozy w ilości od 30 do 50 gramów na dobę [7].
🔎 Dodatkowo należy zwrócić uwagę na napoje słodzone. W badaniu obejmującym 98 786 kobiet po menopauzie [11] stwierdzono, że spożywanie 1 lub więcej porcji napojów słodzonych cukrem dziennie wiąże się ze znacząco wyższym ryzykiem zachorowania na raka wątroby i śmierci z powodu przewlekłych chorób wątroby, w porównaniu ze spożywaniem 3 lub mniej porcji na miesiąc. Natomiast spożywanie 1 lub więcej porcji napojów sztucznie słodzonych dziennie nie wiązało się ze znacząco wyższym ryzykiem tych chorób.
Źródłem węglowodanów w diecie wątrobowej powinny być głównie pieczywo pszenne i graham, makarony, ziemniaki, kasze. Zalecane są także warzywa, w tym marchew, kalafior, szpinak, dynia, jak również buraki [7].
Tłuszcze w diecie wątrobowej
Tłuszcze są źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych oraz witamin, takich jak A, E, D, K. Nie powinny więc być całkowicie wyeliminowane z diety w chorobach wątroby. Zaleca się spożywanie tłuszczów łatwostrawnych, w ilości maksymalnie 1 grama na kilogram masy ciała dziennie. U osób, u których występuje także cholestaza i niewydolność trzustki, tłuszcze mogą być mniej tolerowane. W takiej sytuacji zaleca się spożywanie 30-50 gramów tłuszczów na dobę [7].
W diecie wątrobowej zaleca się spożywanie produktów lekkostrawnych, takich jak chude mleko, chuda śmietana i nabiał. Zaleca się rezygnację z tłustych mięs na rzecz drobiu i ryb [7].
Witaminy i mikroelementy w diecie wątrobowej
Wytyczne nie podają konkretnych wartości mikroelementów niezbędnych w diecie wątrobowej. Obserwacje u osób chorych dotyczą głównie niedoboru witamin, szczególnie z grupy B. Może wystąpić także niedobór witaminy C oraz wapnia [7].
W badaniach naukowych wykazano korzystny wpływ suplementacji witaminą E z dawce 800 mg na dobę. Dotyczy to zwłaszcza obniżenia wartości enzymów wątrobowych oraz stłuszczenia wątroby. Z kolei witamina E w diecie jako antyoksydant działa hamująco na proces włóknienia. W przypadku konieczności zastosowania diety wątrobowej suplementacja witaminy D w dawce minimum 1000 UI wpływa korzystnie na funkcje wątroby. Dotyczy to także suplementacji wapnia w diecie w dawce minimum 500 mg [7].
Dieta wątrobowa w niewyrównanej marskości wątroby
W przypadku niewyrównanej marskości wątroby zaleca się spożywanie 35−40 kcal na kilogram masy ciała dziennie. Podaż białka powinna wynosić 1,2−1,5 grama na kilogram masy ciała na dobę. Tłuszcze powinny być spożywane w ilości 1 g na kilogram masy ciała dziennie. W przypadku cholestazy należy zmniejszyć ich ilość do 0,8 g [6].
Zalecana ilość posiłków to 5−6 na dobę, w tym korzystny jest późny posiłek zawierający BCAA przed snem. Pomaga to w skróceniu czasu pobierania artykułów spożywczych podczas nocnej przerwy oraz nie doprowadza do rozpadu tkanki mięśniowej i tłuszczowej [6].
Jeśli pacjent posiada jednocześnie żylaki przełyku, dieta musi zostać zmodyfikowana. Produktów, których należy unikać to surowe, twarde warzywa i owoce, twarde pieczywo i produkty wysokobłonnikowe [6].
Jeśli dieta nie pozwala na zaspokojenie potrzeb energetycznych i odżywczych, zaleca się doustną suplementację w diecie.
Produkty zabronione w chorobach wątroby
W przypadku chorób wątroby istnieją produkty zalecane do ograniczenia lub całkowitego unikania. Oto lista produktów, które często są zakazane w diecie wątrobowej [8,9,10]:
- Alkohol. Jednym z najważniejszych zakazanych produktów jest alkohol. Spożywanie alkoholu może powodować dalsze uszkodzenie narządu i nasilać objawy zapalenia wątroby.
- Tłuszcze nasycone i trans. Żywność bogata w tłuszcze nasycone (np. czerwone mięso, pełnotłuste produkty mleczne, masło) powinna być ograniczona. Dotyczy to także żywności bogatej w tłuszcze trans (np. fast foody, przetworzone jedzenie, ciastka). Może to obejmować również żywność smażoną.
- Sól. Spożycie dużej ilości soli może prowadzić do zatrzymywania wody w organizmie, co może obciążać wątrobę. Dlatego zaleca się ograniczenie spożycia soli i unikanie przetworzonej żywności, która często jest bogata w sól.
- Produkty bogate w cukry dodane. Spożycie nadmiaru cukru może prowadzić do otyłości i zespołu metabolicznego, które mogą zwiększać ryzyko chorób wątroby. Należy unikać słodzonych napojów, słodyczy, ciastek i innych produktów zawierających duże ilości cukru.
- Przetworzone jedzenie. Żywność przetworzona często zawiera dodatki chemiczne i konserwanty, które mogą obciążać wątrobę. Zaleca się ograniczenie spożycia żywności przetworzonej i wybieranie świeżych, naturalnych produktów spożywczych.
- Napoje energetyzujące i napoje gazowane. Napoje energetyzujące i gazowane często zawierają dużą ilość cukru, sztuczne substancje słodzące i inne dodatki. Może to nasilać objawy zapalenia wątroby. Zaleca się unikanie tych produktów i wybieranie zdrowszych alternatyw, takich jak woda, świeże soki owocowe lub herbaty ziołowe.
Warto pamiętać, że indywidualne zalecenia dotyczące diety mogą się różnić w zależności od stopnia uszkodzenia wątroby. Dlatego ważne jest skonsultowanie diety z lekarzem lub dietetykiem. Są to specjaliści mogący dostosować plan żywieniowy do indywidualnych potrzeb pacjenta i przyczyn choroby.
Przykładowy jadłospis w diecie wątrobowej
Poniżej przedstawiono przykładowy jadłospis diety dla osoby cierpiącej na marskość wątroby.
Śniadanie:
- Owsianka na wodzie z dodatkiem płatków owsianych, cynamonu i niewielkiej ilości miodu
- Jeden kubek herbaty ziołowej
Przekąska:
- Świeże owoce, takie jak jabłka lub gruszki
Obiad:
- Pieczona pierś z kurczaka lub indyka
- Porcja ugotowanej brązowej ryżu
- Warzywa na parze, takie jak brokuły, marchewki i cukinia
Przekąska:
- Niskotłuszczowy jogurt naturalny z dodatkiem pestek dyni
Kolacja:
- Grillowana ryba, takie jak łosoś lub tuńczyk
- Pieczony batat (słodki ziemniak) lub ugotowane ziemniaki
- Zielona sałata z dodatkiem pomidorów i ogórków
Przekąska przed snem:
- Nasiona chia namoczone w niskotłuszczowym mleku roślinnym
Podsumowanie
Dieta w chorobach wątroby ma ogromne znaczenie. Pozwala na zahamowanie postępu zapalenia wątroby oraz zmniejszenia objawów choroby. Jadłospis diety wątrobowej powinien być dostosowany do indywidualnych preferencji żywieniowych.
Dieta wątrobowa powinna opierać się na spożywaniu częstych, lecz małych posiłków. Ważne jest stosowanie diety lekkostrawnej oraz unikanie spożywania alkoholu. W sytuacji, gdy pacjent cierpi na ciężką marskość wątroby, zaleca się indywidualną konsultację z lekarzem i dietetykiem.
U osób z chorobami wątroby należy monitorować stan odżywienia organizmu. Niedożywienie wpływa na postępowanie zmian chorobowych i gorsze rokowanie.
Pamiętaj, że rekomendacje dotyczące diety powinny być zawsze dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjenta i że powinny być one omówione z dietetykiem lub innym specjalistą zdrowia.
Bibliografia:
- Bayless T., Diehr A. M. Gastroenterologia i choroby wątroby – postępy w terapii. Skrzydło–Radomańska Barbara. Wydawnictwo CZELEJ, Lublin: 2006
- Albertino F., Gatta A., Amodio P. i wsp. Nutrition and survival in patients with liver cirrhosis. Nutrition 2001; 17: 445−450
- Puneet T., Gramlich L. Nutritional assessment in chronic liver disease, up to date, 2012; http://www.uptodate.com/contents/nutritional-assessment-in-chronic-liver-disease
- Roongpisuthipong C., Sobhonsliduk A., Nantiruj K. i wsp. Nutritional assessment in various stages of liver cirrhosis. Nutrition 2001; 17: 761−765
- Cheung K., Lee S., Raman M. Prevalence and mechanism of malnutrition in patients with advanced liver
diseases, and nutrition management strategies. Clinical Gastroenterology and Hepatology 2012; 10: 118, 121 - Merli M., Iebba V., Giusto M.What is new about diet in hepatic encephalopathy. Metab. Brain Dis. 2015; 29
- Poniewierka E. (red.). Żywienie w chorobach przewodu pokarmowego i zaburzeniach metabolicznych. Wrocław 2010
- Krzyżanowska E, Jastrzębska I, Zwolka A. Ocena stanu odżywienia i jakość życia u chorych z marskością alkoholową wątroby. Postęp Nauk Medycznych 2010; 23: 21-7
- Rejman-Gruszka B, Simon K. Niedożywienie białkowo-kaloryczne w zaawansowanych stadiach przewlekłych chorób wątroby. Medycyna Rodzinna 2009; 1: 11-4
- Grzymisławski M, Kanikowska A. Żywienie pacjentów z niewyrównaną marskością wątroby. Terapia 2008; 6: 75-7
- Zhao L, Zhang X, Coday M, et al. Sugar-Sweetened and Artificially Sweetened Beverages and Risk of Liver Cancer and Chronic Liver Disease Mortality. JAMA. 2023;330(6):537–546. doi:10.1001/jama.2023.12618
- Data pierwotnej publikacji: 27.07.2023
- Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 11.08.2023
