Kamica nerkowa. Jak powstają kamienie nerkowe i jak wygląda profilaktyka?

Kamicę nerkową można zaliczyć do chorób cywilizacyjnych. Jej częstość występowania jest coraz większa. Szacuje się, że występuje u 5-20% populacji. Na jej powstawanie wpływ mają m.in. zachowania żywieniowe. Obecność kamieni nerkowych może powodować dokuczliwe objawy ze strony układu moczowego. Wszystko zależy od rodzaju i wielkości kamieni. Największy kamień nerkowy został usunięty na Węgrzech w 2009 r. Ważył on ponad 1 kg i miał 17 cm średnicy.

Spis treści:

1. Czym jest kamica nerkowa?
2. Rodzaje kamieni nerkowych
3. Przyczyny powstawania
4. Objawy
5. Otyłość a kamica nerkowa
6. Diagnostyka
7. Zalecenia dietetyczne
   1. Kamica wapniowa
   2. Kamica moczanowa
   3. Kamica cystynowa
8. Nawodnienie
9. Dieta
10. Podsumowanie
11. Bibliografia

Czym jest kamica nerkowa?

Kamica nerkowa to choroba, która charakteryzuje się powstawaniem i zaleganiem złogów (kamieni) w nerkach. Są to nierozpuszczalne kryształki, które mają tendencje do zlepiania się ze sobą i tworzenia złogów. Kamienie mogą występować także w pęcherzu moczowym i drogach odprowadzających mocz [1]. Kamicę nerkową częściej rozpoznaje się u mężczyzn niż u kobiet. Pojawia się w wieku 20 i 30 lat. Choroba ta odznacza się skłonnością do nawrotów. U około 50% osób z pierwszym kamieniem nerkowym tworzy się kolejny w ciągu 10 lat [2].

Rodzaje kamieni nerkowych

Z uwagi na zróżnicowaną budowę chemiczną kamieni wyróżnia się kamicę:

• wapniową
• moczanową
• struwitową
• cystynową

Tabela 1. Typy kamieni nerkowych.

Rodzaj	Częstotliwość (%)	Płeć	Kryształy
Szczawian wapnia	75	M	koperta
Fosforan wapnia	5	K > M	amorficzny, mocz alkaliczny
Kwas moczowy	5 – 15	K = M	diament, mocz kwaśny
Struwit	10 – 20	K	pokrywka trumny
Cystyna	1	K = M	sześciokąt

Przyczyny powstawania kamicy nerkowej

Można wyróżnić wewnętrzne oraz zewnętrzne czynniki ryzyka rozwoju kamicy nerkowej. Do czynników zewnętrznych zalicza się:

• niewielkie spożycie płynów – mała objętość przyjmowanych płynów zwiększa stężenie fosforanów, szczawianów czy moczanów. Zwiększa to tym samym ich zdolność do tworzenia złogów.
• dieta bogata w białko – zwiększa wydalanie wapnia i kwasu moczowego z moczem. Ponadto białko jako źródło jonów wodorowych przyczynia się do zakwaszenia moczu. Wpływa to na nasilenie krystalizacji soli cystynowych oraz moczanowych [1].
• picie wody wysoko zmineralizowanej
• dieta bogata w sód – zwiększa wydalanie wapnia z moczem.
• niewielkie spożycie wapnia – prowadzi do wzrostu wchłaniania i wydalania z moczem szczawianów.
• gorący klimat [3].

Z kolei czynniki wewnętrzne odpowiedzialne za powstawanie kamieni nerkowych to m.in.:

• wiek (najwięcej zachorowań odnotowuje się między 20. a 50. rokiem życia);
• płeć (częściej chorują mężczyźni);
• czynniki genetyczne (występowanie kamicy w rodzinie zwiększa ryzyko tej choroby);
• czynniki anatomiczne przyczyniające się do zastoju w układzie moczowym [3].

Do przyczyn powstawania kamieni nerkowych zalicza się również zaburzenia gospodarki elektrolitowej i choroby metaboliczne. Np.:

1. Hiperkalcuria – wydalanie wapnia z moczem > 300 mg/dobę. Może być spowodowana:

• nadmiernym wchłanianiem wapnia z przewodu pokarmowego;
• pierwotną nadczynnością przytarczyc;
• upośledzonym zwrotnym wchłanianiem wapnia w kanalikach nerkowych;
• chorobami ziarniniakowymi (gruźlica, sarkoidoza).

2. Hiperurykozuria – wydalanie kwasu moczowego z moczem >750 mg/dobę. Główną jej przyczyną jest występowanie dny moczanowej. Do jej powstania mogą przyczyniać się także choroby nowotworowe. Istotna jest też dieta bogata w puryny (np. ryby, podroby, przetworzone mięso).
3. Hiperoksaluria – wydalenie szczawianów z moczem >40 mg/24 h. Wyróżnia się dwie postacie hiperoksalurii: pierwotną i wtórną. Pierwotna polega na zaburzeniu metabolizmu glioksalanu. Wiąże się to z nagromadzania szczawianów w organizmie. Z kolei postać wtórna wynika z nadmiernego wchłaniania szczawianów z przewodu pokarmowego.
4. Cystynuria – nadmierne wydalaniem cystyny z moczem (> 30 mg/dobę) [1, 3].

Objawy

Objawy kamicy układu moczowego zależą od lokalizacji złogów. Mogą być one słabo charakterystyczne, nie dawać żadnych dolegliwości lub objawiać się silnym bólem.

Kamica nerkowa zwykle przebiega bezobjawowo. Czasem mogą występować objawy o małym stopniu nasilenia. Najczęściej zgłaszany jest przez pacjentów tępy ból okolicy lędźwiowej lub jamy brzusznej.

Natomiast kamica moczowodowa powstająca w momencie przejścia kamieni z nerki do moczowodu daje objawy o dużym stopniu nasilenia. W tym przypadku występuje silny ból nazywany kolką nerkową. Towarzyszą jej często również inne objawy jak np.:

• nudności i wymioty;
• gorączka;
• ból podczas oddawania moczu;
• krwiomocz [3, 4].

Otyłość a ryzyko kamieni nerkowych

Otyłość stała się obecnie chorobą epidemiologiczną. Większa masa ciała i duży jej przyrost są niezależnie związane z większym ryzykiem powstawania kamieni nerkowych. Większy rozmiar ciała może przyczyniać się do nadmiernego wydalania kwasu moczowego, szczawianu oraz wapnia. Zwiększa to ryzyko powstawania kamieni nerkowych składających się z wapnia [7].

Przeprowadzono badanie u prawie 6000 osób z kamicą nerkową. Mężczyźni o masie ciała powyżej 120 kg wydalali z moczem o 37% więcej kwasu moczowego niż mężczyźni, którzy ważyli mniej niż 100 kg [6]. Badanie przeprowadzone przez Taylor i wsp. wykazuje, że wielkość ciała jest niezależnie związana z rozwojem kamieni nerkowych [7].

Mechanizm odpowiedzialny za powstawanie kamieni nerkowych u osób z otyłością jest niejasny. Przypuszcza się, że insulinooporność związana z otyłością, ma znaczący wpływ na skład moczu. Przyczynia się ona do zwiększonego wydalania jonów amonowych z moczem. To z kolei prowadzi do obniżenia pH moczu, które jest związane z powstawaniem kamieni kwasu moczowego [7, 8].

Diagnostyka

Na początku należy przeprowadzić wywiad z pacjentem, zapoznać się z jego historią medyczną oraz wykonać badania fizykalne. W dalszej kolejności ważną rolę odgrywają badania laboratoryjne krwi oraz moczu. Warto oznaczyć stężenie soli wapnia, fosforanów i kwasu moczowego w dobowej zbiórce moczu. Istotne jest także wykonanie badań obrazowych. Pozwoli to na ocenę wielkości, położenie czy budowy kamieni. W tym celu warto przeprowadzić badanie ultrasonograficzne (USG), tomografię komputerową (TK) czy zdjęcie RTG jamy brzusznej [3].

Zalecenia dietetyczne w zależności od kamieni nerkowych

Do podstawowych zaleceń dietetycznych w leczeniu kamicy nerkowej należą:

• wysokie spożycie płynów – przynajmniej 2 litry wody słabo zmineralizowanej;
• zmniejszenie spożycia soli;
• wyeliminowanie z diety mocnej kawy, herbaty oraz alkoholu.

Dalsze postępowanie żywieniowe zależy od rodzaju występowania kamieni nerkowych.

Kamica wapniowa

W przypadku kamicy wapniowej ważną zasadą jest ograniczenie spożycia soli. Jej nadmiar sprzyja bowiem usuwaniu wapnia z moczem. W tym celu warto wykluczyć z diety produkty o wysokiej jej zawartości. Są to przede wszystkim wędzone, kostki rosołowe, wędliny). Potrawy przygotowywać należy z niewielką jej ilością. W diecie należy unikać pokarmów o wysokiej zawartości szczawianów. Zalicza się do nich:

• napoje: herbata, kawa, kakao, białe wino;
• warzywa: szczaw, szpinak, buraki, boćwina, rabarbar;
• orzechy ziemne i pekan;
• szczypiorek, pietruszka [5].

Ograniczeniu powinny ulec również produkty bogate w białko. Wysokie spożycie tego składnika wiąże się bowiem ze wzrostem wydalania wapnia z moczem. Zaleca się spożywanie jednej porcji mięsa lub ryby dziennie. Uważa się to za wystarczającą ilość. Natomiast warto w codziennym żywieniu uwzględniać produkty bogate w wapń np. jogurt naturalny, mleko, ser twarogowy [5].  Jest to bardzo ważne w leczeniu. Niewielki udział wapnia w diecie skutkuje tym, że mniej wapnia jest dostępnego w świetle jelita do wiązania szczawianu. Przyczynia się to do zwiększonego wchłaniania szczawianu. A to z kolei zwiększa wydalanie szczawianu z moczem [2].

Ważną zasadą żywieniową leczenia kamicy wapniowej jest wysokie spożycie wody niskozmineralizowanej. Zaleca się wypijanie co najmniej dwóch litrów dziennie. Zwiększona podaż płynów zmniejsza stężenie szczawianów oraz fosforanów. W ten sposób ogranicza ich zdolność do krystalizacji [5].

Kamica moczanowa

Kwas moczowy jest rozpuszczalny w moczu alkalicznym. Z tego powodu alkalizacja moczu jest podstawą leczenia kamieni kwasu moczowego. W tym celu zaleca się picie wody o dużej zawartości dwuwęglanów. Należy zmniejszyć spożycie produktów zwierzęcych o dużej zawartości puryn. Pomaga to zmniejszyć wytwarzanie kwasu moczowego [2, 5]. Zaleca się zatem unikać w diecie:

• zup na wywarach mięsnych;
• tłustych i wędzonych ryb;
• przetworzonego mięsa;
• kalafiorów, brokułów, brukselki, porów; zielonego groszku; kukurydzy, szpinaku i soi;
• rabarbar;
• czekolada i kakao;
• ostre przyprawy;
• niektóre grzyby.

Kamica cystynowa

Osoby chorujące na ten rodzaj kamicy powinny ograniczyć produkty, które są źródłem cystyny i metioniny. Wiąże się to z ograniczeniem mięsa, ryb oraz ich przetworów. Natomiast w diecie nie może zabraknąć mleka i przetworów mlecznych. Wskazane jest także wysokie spożycie wody o dużej zawartości wodorowęglanów.

Profilaktyka – nawodnienie

Kamica nerkowa ma skłonność do nawrotów. Z tego względu bardzo ważna jest profilaktyka. Ma ona ogromne znaczenia dla obniżenia stężenia składników, które inicjują powstawanie kamicy [3].Przede wszystkim trzeba zadbać o prawidłowe nawodnienie organizmu.

Głównym źródłem płynów powinna być woda. Należy ją spożywać często małymi porcjami. Zaleca się spożywanie przynajmniej 2,5 litrów wody na dobę. W przypadku przebywania w gorącym klimacie lub intensywnego wysiłku jej ilość powinna być zwiększona.

Dieta w prewencji kamicy nerkowej

Ważną rolę odgrywa również dieta. Powinna ona być zrównoważona i zróżnicowana. W codziennej diecie nie może zabraknąć świeżych warzyw i owoców oraz produktów bogatych w wapń. Unikać natomiast należy pokarmów, które są bogate w szczawiany. Ograniczeniu powinna ulec również podaż soli (nie więcej niż 3-5 g/dobę). Ograniczyć też należy produkty pochodzenia zwierzęcego bogate w białko [4].

🔎 Badanie przeprowadzone w USA [10] wykazało również związek między spożyciem cukrów dodanych, a występowaniem kamieni nerkowych w populacji dorosłych. Naukowcy oparli się o dane z Narodowego Badania Stanu Zdrowia i Odżywiania (NHANES) z lat 2007-2018. Wyniki wskazały, że wyższy procent spożywanej energii pochodzącej z dodatkowych cukrów jest istotnie związany z większym ryzykiem wystąpienia kamieni nerkowych.

🔎Opublikowane w 2022 roku badanie w Mayo Clinic Proceedings [9] wskazało także na prewencyjne działanie diety bogatej w wapń oraz potas. W tym opracowaniu badanymi były osoby, które miały już pierwszy przypadek kamicy nerkowej. Spożywanie diety wysokowapniowej, wysokopotasowej zmniejszało ryzyko kolejnego incydentu.

Podsumowanie

Kamienie nerkowe są dość powszechne i mają skłonność do nawracania. Jest wiele czynników ryzyka rozwoju kamieni nerkowych. Wśród niech ważną rolę ma dieta. Zabiegi medyczne oraz dietetyczne uważa się za najważniejsze w zapobieganiu nawrotom kamieni nerkowych. Porady dietetyczne są zatem kluczowe u pacjentów z tą chorobą i skłonnościami do nawrotów.

Bibliografia:

1. Duława J., Czynniki rozwoju kamicy nerkowej. Forum Nefrologiczne 2009; 2(3), str. 184-188.
2. Haewook Han, Adam M. Segal , Julian L. Seifter, Johanna T. Dwyer, Nutritional Management of Kidney Stones (Nephrolithiasis). Clinical Nutrition Research 2015; 4, str. 137-152.
3. Mutrynowski T., Torz C., Dzigowski P., Radziszewski P., Kamica układu moczowego. Medycyna po Dyplomie 2011(20); 8(185), str. 91-94.
4. Bach T., Binbay M., Dickens M., Knoll T., Kamica nerkowa i moczowodowa. Patient Information 2012; str. 1-9.
5. Chevallier L., 51 zaleceń dietetycznych w wybranych stanach chorobowych. Edra Urban & Partner, Wrocław 2010; str. 134-136.
6. Powell CR, Stoller ML, Schwartz BF, et al. Impact of body weight on urinary electrolytes in urinary stone formers. Urologia 2000; 55, str. 825-830.
7. Eric N Taylor, Meir J Stampfer, Gary C Curhan, Obesity, Weight Gain, and the Risk of Kidney Stones. American Medical Association 2005; 293(4) – str. 455-462.
8. Hess B., Metabolic syndrome, obesity and kidne stones. Arab Journal of Urology 2012, 10 – str. 258-264.
9. Chewcharat, A., Thongprayoon, C., Vaughan, L. E., Mehta, R. A., Schulte, P. J., O’Connor, H. M., … & Rule, A. D. (2022, August). Dietary risk factors for incident and recurrent symptomatic kidney stones. In Mayo Clinic Proceedings. Elsevier.
10. Yin, S., Yang, Z., Zhu, P., Du, Z., Yu, X., Tang, T., & Borné, Y. Association between added sugars and kidney stones in US adults: data from National Health and Nutrition Examination Survey 2007-2018. Frontiers in Nutrition, 10, 1226082.

• Data pierwotnej publikacji: 5.08.2021
• Data ostatniej aktualizacji o badania naukowe: 5.08.2023