Przez większość z nas jest określany jako mlecz i chwast, a to skarbnica właściwości leczniczych. Od wielu lat jest stosowany w medycynie ludowej na całym świecie, a dziś interesuje się nim coraz więcej naukowców. Można wykorzystać go w kuchni na szereg sposobów w postaci potraw, przetworów i napojów.

Czas zapoznać się lepiej z mniszkiem lekarskim!

„Nie taki chwast straszny”

Pochodzenie i występowanie

Mniszek pochodzi najprawdopodobniej z Europy, skąd został rozpowszechniony w strefie umiarkowanej ciepłej. Dzisiaj możemy znaleźć go na prawie całej półkuli północnej: w północnej i zachodniej Europie, na Grenlandii, w umiarkowanej strefie Ameryki Północnej i Azji oraz także w niektórych krajach Ameryki Południowej – głównie w Meksyku.

Roślina ta jest odporna na okresy suszy i spadki temperatury poniżej 0°C oraz ma małe wymagania glebowe. Rośnie pojedynczo na łąkach, trawnikach czy nieużytkach.

Uprawa

Ze względu na swoje właściwości, mniszek lekarski jest uprawiany coraz częściej. Największymi producentami są Bułgaria, Rumunia, Węgry i Polska.

Inne nazwy w Polsce

Obecnie w Polsce, można spotkać się z kilkoma pospolitymi nazwami mniszka lekarskiego. Należą do nich: lwi ząb, męska stałość, wole lub bole oczy, brodawnik mleczowaty, dmuchawiec, mlecz, pępawa, mleczaj, podróżnik mleczowaty, wilczy ząb czy świni mlecz.

Warto zwrócić uwagę, że mlecz to tylko zwyczajowa nazwa mniszka lekarskiego. Mlecz to nazwa innego, podobnego do mniszka z wyglądu, gatunku – Sonchus L., który należy też do tej samej rodziny astrowatych. Mlecz był powszechnie uważany za trujący, lecz najnowsze badania pokazują, iż  nie należy do toksycznych roślin. Należy jednak mieć na uwadze, że mlecz (i w mniejszym stopniu również mniszek lekarski) to gatunek rośliny kumulującej azotany, dlatego nie należy zbierać tych roślin z miejsc nawożonych. [5, 7, 10]

Doceniany na całym świecie

Właściwości mniszka lekarskiego zostały już docenione w starożytności przez Greków i Rzymian, którzy napary z jego liści wykorzystywali na schorzenia skóry. W Arabii, od średniowiecza, ekstrakty z mniszka stosowano do leczenia dolegliwości wątroby i śledziony. Z kolei w Chinach, mniszek wykorzystywano w stanach zapalnych i w reumatyzmie.

W 1543 r., mniszek pospolity został opisany jako ziele do leczenia biegunek oraz dolegliwości wątroby i pęcherza, przez botanika Leonharda Fuchsa. Miejscowa ludność Indii, stosuje liście Taraxacum officinale, bezpośrednio na różne problemy skórne, jak zadrapania czy nawet ślady po ugryzieniach węża. W Meksyku, napary mniszka stosowano na dolegliwości żołądkowe oraz jako środek przeczyszczający.
Polska medycyna ludowa również szeroko wykorzystywała mniszek lekarski: do leczenia stanów zapalnych skóry, problemów żołądkowo-jelitowych, dyspepsji (długotrwałych niestrawności), infekcji, przeziębień oraz jako środek pomocniczy w leczeniu raka piersi i macicy.

Dzisiaj również kontynuuje się wykorzystywanie dobroczynnych właściwości mniszka lekarskiego, co potwierdza zaliczenie go do roślin leczniczych przez Światową Organizację Zdrowia. [10]

Czy to jadalne?

Mniszek pospolity jest rośliną w całości jadalną i nietoksyczną.

Ze względu na brak udokumentowanych danych o toksyczności mniszka, FDA (ang. Food and Drug Administration) oraz Rada Europy uznały go za bezpieczny do stosowania w żywności, gdy zawartość płynnych lub stałych ekstraktów nie przekracza odpowiednio 0,014% i 0,003%.

Spożycie suszonych liści i korzeni mniszka powinno wynosić do 10 g ( w tym do 2g korzeni i do 5g liści), a świeżych surowców do 50g dziennie. [5, 10]

Wartość odżywcza

Składnik	Ilość w 100g świeżych liści	Ilość w 100g gotowanych/pieczonych/suszonych liści
woda	85,6 g	89,8 g
energia	45 kcal	33 kcal
białko	2,7 g	2 g
tłuszcz	0,7 g	0,6 g
węglowodany	9,2 g	6,4 g
błonnik	3,5 g	2,9 g
cukry	0,7 g	0,5 g
wapń	187 mg	140 mg
żelazo	3,1 mg	1,8 mg
magnez	36 mg	24 mg
fosfor	66 mg	42 mg
potas	397 mg	232 mg
sód	76 mg	44 mg
cynk	0,4 mg	0,28
Witamina C	35 mg	18 mg
Witamina B1, tiamina	0,19 mg	0,13 mg
Witamina B2, ryboflawina	0,26 mg	0,175 mg
Witamina PP, niacyna	0,8 mg	0,51 mg
Cholina	35 mg	25 mg
Witamina B5, kwas pantotenowy	0,08 mg	0,057 mg
Witamina B6, piroksydyna	0,25 mg	0,16 mg
Kwas foliowy	27 µg	13 µg
Prowitamina A, ekwiwalent retinolu	508 µg	342 µg
Witamina E, alfatokoferol	3,44 mg	2,44 mg
Witamina K	778 µg	551,4 µg
Luteina i zeaksantyna	13610  µg	9158 µg

Mniszek lekarski jest jednym z najbogatszych źródeł prowitaminy A spośród zielonych warzyw (zawartość podobna  jak w młodej marchwi). Co więcej, jest  dobrym źródłem witamin C, E i z grupy B oraz takich składników mineralnych jak: potas, sód, fosfor i żelazo (zawartość potasu jest zbliżona do tej w bananie – w 100g: 397mg w mniszku, 358 mg w bananie). W porównaniu do liści szpinaku i sałaty, mniszek wyróżnia się większą zawartością nienasyconych kwasów tłuszczowych, błonnika oraz szerszą gamą aminokwasów. [1, 6,10]

Właściwości prozdrowotne mniszka lekarskiego

Od medycyny ludowej po współczesną medycynę

Mniszek lekarski jest stosowany od wieków jako naturalny lek, dzięki obecności wielu składników chemicznych o właściwościach leczniczych. W ostatnich latach, właściwości te są coraz częściej obiektem zainteresowań naukowców, którzy badają zastosowanie mniszka w medycynie.

Jakie właściwości prozdrowotne wykazuje mniszek lekarski?

Właściwości antyoksydacyjne

Antyoksydanty to substancje chroniące przed stresem oksydacyjnym, który jest odpowiedzialny za szereg zaburzeń w naszym organizmie. Może on prowadzić np. do choroby: Parkinsona i Alzheimera, miażdżycy, nowotworów czy szybszego starzenia się organizmu.

Mniszek lekarski wykazuje działanie antyoksydacyjne dzięki wielu składnikom: związkom polifenolowym, alkaloidom, steroidom, terpenoidom, glikozydom, taninom i cukrom redukującym. Ilość związków fenolowych wynosi 15,5 mg/g suchej masy części nadziemnej rośliny oraz 9,49 mg/g suchej masy korzenia.

Potencjał przeciwutleniający potwierdzają zbliżone właściwości ekstraktu z mniszka do czystych polifenoli, takich jak katechiny i kwercetyna. Spośród ekstraktów, najbardziej efektywne są ekstrakty wodne i etylowo-octowe wytwarzane z kwiatów.

Ponadto, napary z liści mniszka, charakteryzują się silnymi właściwościami antyoksydacyjnymi, a wielu zielarzy twierdzi, że regularne picie herbaty z mniszka jest najlepszym sposobem oczyszczania organizmu z toksyn. [5, 9, 10]

Właściwości przeciwzapalne

Liczne badania wskazują na przeciwzapalne działanie ekstraktu z mniszka.
W jednym z badań, naukowcy z Korei Południowej, badali wpływ ekstraktu z liści mniszka lekarskiego na obrzękowe zapalenie trzustki. Zaobserwowano m.in. wpłynięcie ekstraktu na zmniejszenie obrzęku trzustki oraz wzrost poziomu białek HSP działających protekcyjnie na zmniejszenie stanu zapalnego trzustki. [5]

Właściwości przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze

Ekstrakty z liści Taraxacum officinale zawierają substancje fitochemiczne, które wspomagają zwalczanie drobnoustrojów. W badaniach wykazano hamowanie wzrostu szczepów bakterii E. coli, S. aureus, S. typhi, B. cereus oraz grzybów Saccharomyces cerevisiae i Candida albicans przez ekstrakty mniszka.

Ekstrakty z liści i korzeni mniszka lekarskiego mogą być również stosowane w stomatologii jako środek dezynfekujący kanały korzeniowe zębów poprzez hamowanie wzrostu Enterococcus faecalis.

Silne właściwości bakteriobójcze i grzybobójcze wykazują również peptydy wyizolowane z kwiatów mniszka. Białka te mają podobne działanie do antybiotyku kanamycyna wobec niektórych bakterii oraz działają przeciwgrzybiczo wobec np. Aspergillus niger.

W mniszku lekarskim znajdziemy również polisacharydy, posiadające właściwości bakteriobójcze.

Dzięki dużemu spektrum do działania wobec bakterii i grzybów, mniszek lekarski może znaleźć zastosowanie w antybiotykoterapii. [5]

Wspomaga laktację

Mniszek lekarski zawiera silimarynę, która ma możliwe działanie mlekopędne. Krowy, którym podawano ten związek, dawały średnio 5-6 l mleka więcej w ciągu doby.

Wykazano również znaczący wzrost ilości wytworzonego mleka u kobiet, przyjmujących przez 63 dni silimarynę, w porównaniu z grupą kontrolną: 86% do 32% (bez działań niepożądanych). [2]

Działanie przeciwnowotworowe

Potencjalne właściwości przeciwnowotworowe mniszka pospolitego potwierdzają liczne badania. W eksperymencie z 2008 r. zaobserwowano zahamowanie wzrostu komórek raka piersi o 40% oraz hamowanie inwazji komórek raka prostaty przez ekstrakt z liści i hamowanie inwazji komórek raka piersi przez ekstrakt z korzeni. Co więcej, ekstrakt z mniszka pobudza funkcje układu odpornościowego i niweluje negatywne skutki uboczne powodowane przez doksorubicynę stosowaną w chemioterapii. Innym przykładem właściwości przeciwnowotworowych mniszka, jest zmniejszanie żywotności komórek nowotworowych wątroby. [5]

Pomaga zapobiegać chorobie wieńcowej i miażdżycy

Badania na zwierzętach pokazują korzystny wpływ mniszka lekarskiego na profil lipidowy organizmu. Zastosowanie diety wzbogacanej w liście i korzenie mniszka lekarskiego u królików, spowodował spadek cholesterolu oraz znaczny wzrost HDL i spadek poziomu trójglicerydów i LDL we krwi.

Przykładem związku przeciwmiażdżycowego w mniszku są fitosterole, które ograniczają wchłanianie cholesterolu z pokarmu i pomagają regulować jego poziom w organizmie. Ponadto mniszek jest dobrym źródłem potasu, który odgrywa rolę w obniżaniu ciśnienia i zmniejszaniu ryzyka choroby niedokrwiennej serca. [5, 6]

Prebiotyk

Taraxacum officinale jest bardzo dobrym źródłem inuliny, która dostarczona z pokarmem do organizmu, działa jak prebiotyk. Inulina w niezmienionej formie trafia do jelita grubego, gdzie staje się substratem dla bakterii niezbędnych do prawidłowej perystaltyki jelit. [10]

Działanie ochronne na wątrobę

Mniszek lekarski jest jedną z ważniejszych roślin leczniczych, stosowaną w leczeniu problemów wątrobowo – żółciowych. Korzenie mniszka eliminują toksyny z wątroby, rozpuszczają kamienie żółciowe oraz stymulują przepływ żółci. ESCOP (Europejska Spółdzielnia Naukowa ds. Fitoterapii) zaleca stosowanie mniszka w celu m. in. poprawy czynności wątroby i produkcji żółci. [8]

Na otyłość

W badaniach wykazano, że ekstrakty z liści mniszka hamują aktywność lipazy trzustkowej, a ekstrakty z korzeni i liści hamują częściowo proces tworzenia komórek tłuszczowych. Dodatkowo mniszek jest dobrym źródłem błonnika oraz ogranicza łaknienie na słodycze. Cechy te, dają możliwość zastosowania  mniszka lekarskiego do leczenia otyłości. [10]

Dla diabetyków

Wykazano, że ekstrakt z liści mniszka lekarskiego zmniejsza poziom glukozy w surowicy poprzez podwyższanie poziomu kinazy białkowej w wątrobie, wraz ze spadkiem akumulacji lipidów i poprawą wrażliwości na insulinę. [6]

Działa moczopędnie

Mniszek lekarski wpływa na zwiększenie częstotliwości oddawania moczu. [6]

Przeciwwskazania. Mniszek nie dla wszystkich!

Mimo licznych właściwości prozdrowotnych,  spożycie przekraczające zalecane dzienne spożycie, może powodować niekorzystne efekty uboczne, np. zwiększone wydzielanie soku żołądkowego, zgagę i podrażnienia skórne.

Dlatego nie zaleca się stosowania mniszka osobom z nadkwasotą oraz osobom, które cierpią na choroby nerek i pęcherzyka żółciowego.

Ponadto, ze względu na zdolność do akumulowania metali, możliwe jest zanieczyszczenie ołowiem i kadmem. Dlatego nie należy  zbierać mniszka lekarskiego w miejscach które mogą być zanieczyszczone. [10, 13]

Mniszek lekarski wchodzi też czasami w reakcje z lekami farmaceutycznymi, więc przed jego użyciem należy skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą. Brakuje badań przeprowadzonych u ludzi, jednak szczególną ostrożność należy zachować przy stosowaniu: diuretyków, litu (możliwe odwodnienie), antybiotyku cyprofloksacyny, leków hipoglikemicznych (możliwe obniżanie poziomu cukru przez mniszka), niacyny, antykoagulantów (zwiększone ryzyko krwawienia), leków zobojętniających sok żołądkowy, antybiotyku Flagyl, disulfiramu. [11]

Jak można spożywać mniszka? Asortyment:

Mniszek od wielu lat  wykorzystywany jest w przemyśle spożywczym. Oto przykłady asortymentu z mniszkiem lekarskim:

• suplementy – na rynku można spotkać suplementy diety w postaci kapsułek zawierających  ekstrakty z mniszka. W Polsce możemy znaleźć np. „Herbadiabet” (pozwalający uregulować poziomu glukozy we krwi) oraz „Dandelion Root” (wspomagający układ pokarmowy i prawidłowe funkcjonowanie wątroby oraz woreczka żółciowego).
• herbaty i zamienniki kawy – obecnie można spotkać się z szerokim wyborem herbat ziołowych z mniszkiem lekarskim. Przykładem są „Fitomagra drena plus” wspomagająca odchudzanie i drenaż płynów w organizmie, „Super Herbs, Trawienie” – mieszanka ziół wspomagająca trawienie oraz herbata „Bi Fix Mniszek lekarski” – w 100% z mniszka lekarskiego.
• Herbaty wykonuje się zarówno z liści jak i korzeni mniszka lekarskiego. Z prażonych korzeni produkuje się substytut kawy pozbawiony właściwości pobudzających, a z suszonych liści herbaty.
• Herbata z liści mniszka wyróżnia się wysoką zawartością minerałów, które np. mogą pomóc zapobiegać osteoporozie i pozytywnie wpływać na układ sercowo-naczyniowy.
• Zamiennik kawy powstaje z kolejno oczyszczonych, wysuszonych sztucznym ciepłem i lekko podpieczonych do odcienia kawy korzeni mniszka pospolitego. Taka „kawa” jest szczególnie polecana diabetykom ze względu na obecność inuliny, która może poprawiać metabolizm glukolipidów w stanach cukrzycowych. W Polsce rośnie popularność kawy z mniszka i można ją coraz częściej znaleźć w wegetariańskich restauracjach i sklepach. [5]
• Wino – produkowane z kwiatów lub/i korzeni mniszka pospolitego. Przykładowe surowce do produkcji to: kwiaty mniszka, woda; drożdże Saccharomyces vini, które na koniec fermentacji osadzają się na dnie; cukier; koncentraty z owoców nadające różnorodne smaki. [12]
• Przyprawa do piwa
• Może być wykorzystywany również do użytku zewnętrznego w postaci okładów, kompresów, jako dodatek do kąpieli lub jako krople do oczu; [10]
• Syrop z mniszka – zwany też „miodkiem majowym”, zamiennik miodu pszczelego. To produkt, który powstaje z kwiatów mniszka, cukru, wody i soku z cytryn. Syrop z mniszka różni się od miodu pszczelego np. składem węglowodanów, gdyż miód składa się z glukozy i fruktozy, a syrop z sacharozy. Jednak dzięki dodaniu odpowiedniej ilości soku z cytryny i ogrzewaniu wystarczająco długo w odpowiedniej temperaturze, kompozycja węglowodanowa syropu z mniszka przypomina tę miodu pszczelego – zawiera glukozę, fruktozę i nieznaczną ilość sacharozy. Syrop można zastosować w infekcjach górnych dróg oddechowych z bólem gardła i kaszlem jako wspomagacz oraz jako środek na trawienie, wątrobę. Nieprzeznaczony dla cukrzyków i osób z nadkwasotą.

Przepis na syrop z mniszka

• Zebrać kwiaty w słoneczny dzień (gdy mają najwięcej nektaru) i odstawić na ok. 1h lub „przedmuchać” każdy kwiat w celu pozbycia się robaczków
• Przygotuj razem około 500 kwiatów mniszka lekarskiego, 500g cukru, 1 cytrynę,
  wodę
• Zalać wodą kwiaty (całe bądź pozbawione zielonej części) tak aby je lekko przykryła
• Zagotować (ok. 20 minut), wystudzić i dokładnie przecedzić napar
• Dodać do naparu cukier i umytą, pokrojoną w plasterki cytrynę
• Gotować do zagęstnienia (1-2h – lekko gęsta; 2-4h – gęsto-miodowa konsystencja)
• Wyjąć cytrynę i przelać do słoików, a następnie wystudzić lub pasteryzować.
  [3, 4]

Zastosowanie mniszka w kuchni

Mniszek lekarski doceniany od dawna za właściwości prozdrowotne, jest coraz częściej wykorzystywany w kuchni na wiele sposobów:

• liście: – na surowo: w sałatkach (np. austriacka z jajkami, pomidorem i cebulą) i koktajlach ( np. z gruszką, awokado i sokiem z cytryny), w postaci zupy, pieczona ( na cieście francuskim), w przetworach (konfitura, miodek majowy);
• korzenie – na surowo bardzo gorzkie i ociekające lepiącym sokiem – najlepiej poddać obróbce:  można gotować jak warzywa korzeniowe;
• pączki kwiatowe – podobne w smaku do szparagów, można np. smażyć w cieście naleśnikowym; można przechowywać w occie i spożywać jak kapary;
• kwiaty – na wina, nalewki, syropy oraz można zapiekać, smażyć i dodawać do sałatek; mają delikatny ziołowy smak.

Jak zbierać mniszka?

• Liście: najsmaczniejsze są z mniszków, które nie rozpoczęły kwitnienia;
• Korzenie: zbierać późną jesienią/wczesną wiosną przed wypuszczeniem pierwszych liści;
• Pączki kwiatowe: zbierać młode pączki, ściśle zamknięte i twarde, wyglądające jak beczułki;
• Kwiaty: najwięcej kwitnie w maju, lecz pojedyncze kwiaty można znaleźć od kwietnia do listopada; zbierać w słoneczny suchy dzień, ponieważ mają wtedy najwięcej nektaru. [3]

Bibliografia

1. FoodData Central – Dandelion greens, raw/cooked, boiled, drained, without salt. Pobrane z: https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/169226/nutrients, https://fdc.nal.usda.gov/fdc-app.html#/food-details/169227/nutrients  [dostęp: 5.07.2020]
2. Jassem-Bobowicz, J., Domżalska-Popadiuk, I. (2016). Zioła i leki stosowane w okresie laktacji. Ann. Acad. Med. Gedan, 46, 90.
3. Kalemba-Drożdż, M. (2014). Pyszne chwasty. Bielsko-Biała: Pascal
4. Křížek, T., & Müllerová, R. (2020). Sucrose hydrolysis during the preparation of “dandelion honey.” Monatshefte Für Chemie – Chemical Monthly. doi:10.1007/s00706-020-02636-z 
5. Lis, B., Grabek-Lejko, D. (2016). Mniszek lekarski (Taraxacum officinale) – potencjalne właściwości prozdrowotne. Nauka Przyroda Technologia, 10, 3, #37. DOI: 10.17306/J.NPT.2016.3.37.
6. Lis, B., Olas, B. (2019). Pro-health activity of dandelion (Taraxacum officinale L.) and its food products – history and present. Journal of Functional Foods, 59, s. 40-48.
7. Lis, K. (2019). Czy mlecz faktycznie jest trujący? Obalamy mit trujących mleczy. Pozyskano z: https://www.terrarium.com.pl/29699-czy-mlecz-jest-trujacy/  [dostęp: 5.07.2020].
8. Mahboubi, M., Mahboubi, M. (2020). Hepatoprotection by dandelion (Taraxum officinale) and mechanism. Asian Pacific Journal of Tropical Biomedicine, 10 (1), 1-10. DOI: 10.4103/2221-1691.273081 .
9. Nowak, A. i in. (2019). Aktywność antyoksydacyjna wyciągów etanolowych i wodnych z mniszka lekarskiego (Taraxacum officinale L.). Pomeranian J Life Sci, 65 (4):83-88. DOI:10.21164/pomjlifesci.639.
10. Rolnik, A., Olas, B. (2019). Mniszek lekarski (Taraxacum officinale) – skarbnica związków prozdrowotnych. Kosmos, 1 (322), 97-101. (https://kosmos.ptpk.org/index.php/Kosmos/article/view/2505/2493 )
11. Sweeney, B., Vora, M., Ulbricht, C., & Basch, E. (2005).Evidence-Based Systematic Review of Dandelion (Taraxacum officinale) by Natural Standard Research Collaboration. Journal of Herbal Pharmacotherapy, 5(1), 79–93. doi:10.1080/j157v05n01_09.
12. Sugintienė, A. (2010). Quality evaluation of dendalion wine. Annals. Food Science and Technology, 11(1), 16-20.
13. Velimirović, D. i in. (2020). Determining the content of Cd, Cu, Pb and Zn in the leaves of dandelion (Taraxacum officinale webb) and in the soil by ICP-OES. Acta Medica Medianae, 59(1), 23-30. DOI: 10.5633/amm.2020.0103.