Niskorosłość – jej przyczyny i zalecana dieta. Na jakie składniki zwrócić uwagę w diecie dzieci?

Wzrost ciała to parametr opisujący wysokość człowieka mierzoną od głowy do stóp w pozycji wyprostowanej. Uzależniony jest on od wielu czynników. Jego średnia wartość może wahać się nawet o 30 cm w zależności od populacji. Zdarza się jednak, że niski wzrost nie jest związany z pochodzeniem etnicznym, a patologicznym procesem zachodzącym w organizmie [1].

Spis treści:

1. Czym jest niskorosłość?
2. Przyczyny
3. Czym się różni niskorosłość od karłowatości?
4. Dieta przy niskorosłości
5. Niedobór wzrostu a choroby
6. Podsumowanie
7. Bibliografia

Czym jest niskorosłość?

Niskorosłość (niedobór wzrostu) określa się jako stan, w którym wysokość ciała znajduje się poniżej trzeciego centyla lub poniżej dwóch odchyleń standardowych (-2 SD) w stosunku do średniej dla danego wieku, płci oraz populacji. 

Do określenia długości ciała u dzieci poniżej 2. roku życia zazwyczaj używa się ławeczki antropometrycznej lub librometru. Z kolei u dzieci starszych pomiar najczęściej odbywa się z wykorzystaniem narzędzi takich jak stadiometr czy antropometr. Wszystkie uzyskane wyniki trzeba następnie przenieść na siatki centylowe i porównać do norm. 

Aby jednak móc zdiagnozować u dziecka niedobór wzrostu, należy oprócz pomiarów antropometrycznych dodatkowo wykonać szereg innych badań. Zaliczamy do nich:

• wywiad medyczny (zarówno historia rozwoju dziecka jak i wszystkich członków rodziny, przebieg ciąży, poród i jego powikłania)
• wywiad żywieniowy (ocena podaży składników takich jak białko, wapń, witamina D) 
• badania biochemiczne (m.in. morfologia krwi, poziom hormonu wzrostu, poziom insulinopodobnego czynnika wzrostu 1 (IGF-1)) 
• określenie wieku kostnego

Przyczyny

Niskorosłość może być spowodowana różnymi czynnikami. Najważniejsze z nich to:

Przyczyny genetyczne

• rodzinny niski wzrost
• zespół Downa
• zespół Turnera
• zespół Pradera-Williego

Przyczyny hormonalne

• przedwczesne dojrzewanie
• niedoczynność tarczycy
• hiperkortyzolemia (choroba i zespół Cushinga)
• izolowany niedobór hormonu wzrostu
• pierwotny niedobór insulinopodobnego czynnika wzrostu 1

Przyczyny żywieniowe

• niedożywienie kaloryczne lub białkowe
• zbyt mała podaż witamin i składników mineralnych (cynk, żelazo, wapń, witamina D)

Przyczyny związane z innymi chorobami

• choroby zapalne jelit
• choroba trzewna
• mukowiscydoza

Oprócz tego jedną z najczęstszych przyczyn niedoboru wzrostu jest konstytucjonalnie opóźniony przebieg wzrostu i dojrzewania (KOWD). W tym przypadku dzieci rozwijają się z opóźnieniem, jednak w wieku dorosłym zazwyczaj nadrabiają zaległości i finalnie odznaczają się normalnym wzrostem [2-6].

Średni wzrost nieleczonej (już dorosłej) pacjentki z niskorosłością spowodowaną zespołem Turnera wynosi około 143 cm [7]. 

Niskorosłość a karłowatość

Warto podkreślić, że niskorosłość nie zawsze jest równa z karłowatością (achondroplazją). Achondroplazja to choroba genetyczna, dziedziczona w sposób autosomalny dominujący. Osoby z tym schorzeniem oprócz niskiego wzrostu charakteryzują się także krótkimi kończynami i nieproporcjonalnie dużą głową. Dodatkowo często mają także skrzywienia kręgosłupa. Achondroplazja jest chorobą nieuleczalną i trwa przez całe życie chorego. Niskorosłość z kolei może być spowodowana także innymi czynnikami, które przy odpowiednio dobranej terapii mogą być odwracalne [8]. 

Dieta przy niskorosłości

Niektóre składniki diety mają wyjątkowo istotną rolę w prawidłowym rozwoju organizmu. Ich długotrwały niedobór, szczególnie w wieku dziecięcym może prowadzić do zaburzeń pracy organizmu, w tym także zahamowania wzrostu. 

Cynk

Cynk to jeden z mikroelementów niezbędnych do prawidłowego wzrostu i rozwoju. Jego źródłem w pożywieniu jest mięso, sery, a także ciemne pieczywo czy kasza gryczana. Uważa się, że niedobór cynku może być powiązany z niskorosłością u dzieci. Badania pokazują związek pomiędzy obniżonym poziomem cynku we krwi a niskim wzrostem.

Zależność tę obserwuje się szczególnie u dzieci w wieku 1-4 lat oraz 14-15 lat. Połączone może być to z faktem, że lata te to czas najintensywniejszego rozwoju organizmu. Oprócz tego zbyt mała podaż cynku osłabia układ odpornościowy, jednocześnie zwiększając ryzyko chorób i infekcji. To z kolei również może przyczynić się do zaburzeń wzrostu [9,10]. 

🔎 W przypadku suplementacji cynkiem u dzieci powyżej drugiego roku życia wykazano wzrost wskaźnika wzrostu do wieku. Nie stwierdzono jednak istotnej zależności między dawką i czasem trwania suplementacji a parametrami antropometrycznymi. [25]

Żelazo

W żywności żelazo występuje w dwóch postaciach: hemowej (w produktach pochodzenia zwierzęcego np. podroby, jaja) oraz niehemowej (w produktach pochodzenia roślinnego np. natka pietruszki, nasiona roślin strączkowych). Jest ono konieczne do prawidłowego rozwoju już w życiu płodowym. Niedobór żelaza w trakcie ciąży może skutkować opóźnieniem wzrostu dziecka. Dodatkowo zauważa się także istotną zależność pomiędzy małą wysokością ciała u dzieci, a niską podażą żelaza z diety [10,11]. 

Wapń i witamina D

Wapń to makroelement, który odgrywa zasadniczą rolę w budowaniu zębów i kości. Najlepszym jego źródłem jest mleko, a także jego przetwory. Witamina D z kolei bierze udział w regulowaniu gospodarki wapniowo-fosforanowej.
U dzieci niskorosłych zauważa się znacznie obniżony poziom tych składników we krwi. Biorąc pod uwagę rolę, jaką pełnią te elementy w organizmie ich odpowiednia podaż jest niezwykle ważna zarówno do osiągnięcia prawidłowego wzrostu, jak i zapobiegania chorobom kości [12,13]. 

Witamina B12

Badacze wskazują także na witaminę B12 jako tę, której znaczący niedobór może stanowić przyczynę spowolnienia wzrostu wśród dzieci i młodzieży [24]. O ile w standardowej diecie nie brakuje jej, to osoby na diecie roślinnej mogą mieć jej znaczące niedobory – przyp. redakcji

Kaloryczność diety i białko

Niedożywienie to bardzo częsta przyczyna zaburzeń wzrastania. Dzieci są stale w fazie rozwoju, dlatego odznaczają się zwiększonym zapotrzebowaniem zarówno na energię, jak i poszczególne makroskładniki. Niewystarczająca podaż tych elementów skutkuje zahamowaniem niektórych funkcji organizmu, w tym także zatrzymaniem wzrostu.

Świadczy o tym fakt, że w diecie niskorosłych dzieci zauważa się zdecydowanie niższe spożycie produktów będących źródłem białka w porównaniu do zdrowej populacji. Co więcej, u niedożywionych dzieci powszechny jest obniżony poziom IGF-1. W wielu przypadkach dietoterapia polegająca na uzupełnieniu tych niedoborów pozwala na poprawę parametrów masy i wysokości ciała [1,9,11,14]. 

Niedobór wzrostu a niektóre choroby

Celiakia

Celiakia (choroba trzewna) to przewlekła choroba genetyczna o podłożu autoimmunologicznym. U osób dotkniętych tą chorobą gluten zawarty w pożywieniu powoduje uszkodzenie jelita cienkiego. Choroba trzewna charakteryzuje się mnogością objawów mogących pochodzić z różnych narządów. U dzieci jednak zdarza się, że niski wzrost może być jedynym symptomem świadczącym o rozwoju choroby. Związek niskiego wzrostu i celiakii nie jest w pełni wyjaśniony. Badania jednak wskazują, że nieleczeni pacjenci mają obniżony poziom IGF-1, a także charakteryzują się częściową niewrażliwością na hormon wzrostu.

U dzieci bardzo ważne jest jak najwcześniejsze rozpoznanie celiakii i możliwie najszybsze wprowadzenie diety bezglutenowej. Zauważono, że im wcześniej rozpoczęta dietoterapia tym dziecko wykazuje większy przyrost wzrostu. Opóźnienia w diagnozie i leczeniu często mogą prowadzić do niemożności nadrobienia zaległości, a w efekcie skutkować niższym wzrostem w wieku dorosłym [15-18].

Mukowiscydoza 

Mukowiscydoza to choroba genetyczna związana głównie z układem oddechowym oraz układem pokarmowym. W jej przebiegu organizm produkuje nadmiernie gęsty i lepki śluz, który zalega w gruczołach zewnątrzwydzielniczych. Oprócz słonego potu i niedoboru masy ciała, dzieci z mukowiscydozą cechuje także nieprawidłowy wzrost. Pacjenci są podatni na niedożywienie, które spowodowane jest złym wchłanianiem i zwiększonym wydatkowaniem energii.

W związku z tym, aby zapewnić prawidłowy rozwój, koniecznie jest stosowanie odpowiedniego leczenia, w tym także dietoterapii. Należy zaznaczyć, że stan odżywienia to jeden z czynników prognostycznych przebiegu choroby. Sugeruje się, że większa masa ciała w wieku 4 lat wiąże się z lepszym tempem wzrastania w późniejszym czasie, a co za tym idzie także mniejszą liczbą powikłań [19,20].

Choroba Leśniowskiego-Crohna

Blisko 30% dzieci z chorobą Leśniowskiego-Crohna charakteryzuje się obniżoną prędkością wzrastania. Co ciekawe, niedobór wzrostu może występować u chorych jeszcze przed pojawieniem się objawów żołądkowo-jelitowych. Dla choroby Leśniowskiego-Crohna typowe jest występowanie prozapalnych cytokin, a także zmniejszone przyjmowanie pokarmów i upośledzone wchłanianie. Czynniki te mają kluczową rolę w zwolnieniu tempa rozwoju organizmu, a co z tym związane również z niskorosłością.

Późne rozpoznanie choroby, a ponadto nieodpowiednie jej leczenie u wielu chorych skutkuje niedoborem wzrostu także w wieku dorosłym. W terapii schorzenia dużą rolę odgrywa interwencja dietetyczna. Powinna być ona jednak dopasowana indywidualnie do aktualnego okresu oraz stopnia zaawansowania choroby [21-23].

Podsumowanie

Niskorosłość może być spowodowana czynnikami o zróżnicowanym podłożu, w tym także niedoborami żywieniowymi. Zdrowa i zbilansowana dieta jest szczególnie ważna dla dzieci, co związane jest z ich stałym rozwojem. Niedostateczna podaż kalorii, białka, cynku, żelaza, wapnia czy witaminy D może skutkować u nich zaburzeniem tego procesu, a co za tym idzie także ograniczeniem wzrastania. Co więcej, u dzieci niedobór wzrostu często może być objawem sygnalizującym celiakię czy choroby zapalne jelit. W przypadku rozpoznania którejkolwiek z chorób należy jak najwcześniej rozpocząć leczenie, aby zminimalizować ryzyko utrzymania się niskiego wzrostu również w wieku dorosłym. 

Bibliografia:

1. Mittal, M., Gupta, P., Kalra, S., Bantwal, G., & Garg, M. K. (2021). Short Stature: Understanding the Stature of Ethnicity in Height Determination. Indian journal of endocrinology and metabolism, 25(5), 381–388. https://doi.org/10.4103/ijem.ijem_197_21
2. Rani, D., Shrestha, R., Kanchan, T., & Krishan, K. (2022). Short Stature. In StatPearls. StatPearls Publishing.
3. Oostdijk, W., Grote, F. K., de Muinck Keizer-Schrama, S. M., & Wit, J. M. (2009). Diagnostic approach in children with short stature. Hormone Research in Paediatrics, 72(4), 206-217.
4. Oczkowska, U. (2009). Definicja i przyczyny niskorosłości oraz kryteria diagnostyczne niedoboru hormonu wzrostu. Endokrynol. Ped, 9, 6-2.
5. Mittal, M., Gupta, P., Kalra, S., Bantwal, G., & Garg, M. K. (2021). Short Stature: Understanding the Stature of Ethnicity in Height Determination. Indian journal of endocrinology and metabolism, 25(5), 381–388. https://doi.org/10.4103/ijem.ijem_197_21
6. Rose, S. R., Vogiatzi, M. G., & Copeland, K. C. (2005). A general pediatric approach to evaluating a short child. Pediatrics in Review, 26(11), 404.
7. Petriczko, E., Horodnicka-Józwa, A., & Walczak, M. (2009). Badania wstępne przed diagnozowaniem niedoboru hormonu wzrostu (kryteria wykluczenia). Endokrynol. Ped, 2(9), 14-23.
8. Pauli R. M. (2019). Achondroplasia: a comprehensive clinical review. Orphanet journal of rare diseases, 14(1), 1. https://doi.org/10.1186/s13023-018-0972-6
9. Mardewi, K. W., Sidiartha, I. G. L., & Gunawijaya, E. (2016). Low serum zinc and short stature in children. Paediatrica Indonesiana, 56(3), 171-5.
10. Klatka, M., Błażewicz, A., Partyka, M., Kołłątaj, W., Zienkiewicz, E., & Kocjan, R. (2015). Concentration of selected metals in whole blood, plasma, and urine in short stature and healthy children. Biological trace element research, 166(2), 142-148.
11. Lee, E. M., Park, M. J., Ahn, H. S., & Lee, S. M. (2012). Differences in dietary intakes between normal and short stature Korean children visiting a growth clinic. Clinical nutrition research, 1(1), 23-29.
12. Bueno, A. L., Czepielewski, M. A., & Raimundo, F. V. (2010). Calcium and vitamin D intake and biochemical tests in short-stature children and adolescents. European journal of clinical nutrition, 64(11), 1296-1301.
13. Bueno, A. L., & Czepielewski, M. A. (2008). The importance for growth of dietary intake of calcium and vitamin D. Jornal de Pediatria, 84, 386-394.
14. Lifshitz F. (2009). Nutrition and growth. Journal of clinical research in pediatric endocrinology, 1(4), 157–163. https://doi.org/10.4274/jcrpe.v1i4.39
15. Meazza, C., Pagani, S., Gertosio, C., Bozzola, E., & Bozzola, M. (2014). Celiac disease and short stature in children. Expert Review of Endocrinology & Metabolism, 9(5), 535-542.
16. Jericho, H., Sansotta, N., & Guandalini, S. (2017). Extraintestinal manifestations of celiac disease: effectiveness of the gluten-free diet. Journal of pediatric gastroenterology and nutrition, 65(1), 75-79.
17. Sahin, Y. (2021). Celiac disease in children: a review of the literature. World Journal of Clinical Pediatrics, 10(4), 53.
18. Eren, E. (2018). Effects of age of diagnosis and dietary compliance on growth parameters of patients with celiac disease. Arch Argent Pediatr, 116(4), 248-255.
19. Kaźmierska, K. N., Lemanowicz-Kustra, A., Jankowska, A., Szlagatys-Sidorkiewicz, A., & Sapiejka, E. (2020). Anthropometric measurements, nutritional status and body composition in children with cystic fibrosis–the prospective study. European Journal of Translational and Clinical Medicine, 3(1), 34-42.
20. Yen, E. H., Quinton, H., & Borowitz, D. (2013). Better nutritional status in early childhood is associated with improved clinical outcomes and survival in patients with cystic fibrosis. The Journal of pediatrics, 162(3), 530-535.
21. Rinawi, F., Assa, A., Almagor, T., Ziv-Baran, T., & Shamir, R. (2020). Prevalence and predictors of growth impairment and short stature in pediatric-onset inflammatory bowel disease. Digestion, 101(6), 674-682.
22. Richmond, E. J., Rogol, A. D., & Geffner, M. E. (2021). Causes of short stature. UpToDate [pristupljeno 16.6. 2020.]. Dostupno na: https://www. uptodate. com/contents/causes-of-short-stature.
23. Bischoff, S. C., Escher, J., Hébuterne, X., Kłęk, S., Krznaric, Z., Schneider, S., … & Forbes, A. (2020). ESPEN practical guideline: Clinical Nutrition in inflammatory bowel disease. Clinical Nutrition, 39(3), 632-653.
24. Jensen C. F. (2022). Vitamin B12 levels in children and adolescents on plant-based diets: a systematic review and meta-analysis. Nutrition reviews, nuac096. Advance online publication. https://doi.org/10.1093/nutrit/nuac096
25. Monfared V, Salehian A, Nikniaz Z, Ebrahimpour-Koujan S, Faghfoori Z. The effect of zinc supplementation on anthropometric measurements in healthy children over two years: a systematic review and meta-analysis. BMC Pediatr. 2023 Aug 23;23(1):414. doi: 10.1186/s12887-023-04249-x. PMID: 37612628.

• Data pierwotnej publikacji: 10.08.2022
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 29.08.2023