Suplementy diety. Bezpieczeństwo i zagrożenia stosowania suplementów diety

Rynek suplementów diety zawładnął sklepowe i apteczne półki. Telewizja i internet również zasypują nas mnóstwem reklam suplementów diety. Tylko czy ich stosowanie jest niezbędne do zachowania zdrowia i bezpieczne? Kiedy wsparcie diety preparatami farmakologicznymi jest zasadne? Na te pytania znajdziecie odpowiedź w dalszej części artykułu.

Czym są suplementy diety?

Prawną definicję suplementów diety znaleźć możemy w ustawie o bezpieczeństwie żywności i żywienia z dnia 25 sierpnia 2006 r. Według niej suplement diety to: „środek spożywczy, którego celem jest uzupełnienie normalnej diety, będący skoncentrowanym źródłem witamin lub składników mineralnych, lub innych substancji wykazujących efekt odżywczy, lub inny fizjologiczny, pojedynczych lub złożonych, wprowadzany do obrotu w formie umożliwiającej dawkowanie (w różnej postaci…), przeznaczonych do spożywania w małych, odmierzonych ilościach jednostkowych, z wyłączeniem produktów posiadających właściwości produktu leczniczego w rozumieniu prawa farmaceutycznego” [1].

Status suplementu diety jako środka spożywczego pozwala na jego rozpowszechnianie nie tylko w aptekach, ale też w zwykłych sklepach spożywczych. Podkreślić należy, że grupa suplementów diety jest zdecydowanie odmienna od produktów leczniczych pod względem przeznaczenia stosowania i regulacji prawnych. Zadaniem suplementu diety nie jest leczenie, lecz tylko uzupełnienie diety w niedoborowe substancje, co może wspomóc proces terapeutyczny [2].

Różne komponenty suplementów diety i ich przeznaczenie

Skład suplementu diety może być bardzo zróżnicowany. Szacuje się, że liczba substancji stosowanych do produkcji suplementów diety wynosi ok. 400, z czego ponad połowę stanowią witaminy i składniki mineralne. Poza powyżej wymienionymi składnikami suplementów diety mogą być: aminokwasy, enzymy, prebiotyki i probiotyki, niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe, składniki roślinne oraz inne substancje [2,3].

Właściwie zbilansowana dieta powinna być w stanie zaspokoić wszystkie potrzeby odżywcze organizmu. Jednak w pewnych sytuacjach dostarczenie wszystkich niezbędnych składników jest niemożliwe, np. ze względu na stosowanie diety eliminacyjnej lub zwiększonego zapotrzebowania na dany składnik, np. w okresie ciąży. Suplementacja witamin i minerałów ma na celu uzupełnianie niedoborów pokarmowych, co może zmniejszyć ryzyko występowania niektórych chorób [4].

Kolejną dużą grupą suplementów diety są te dostarczające różnych składników roślinnych. Surowce roślinne, będące składnikiem suplementów diety, zazwyczaj nie wykazują silnego działania farmakologicznego. Wśród nich wyróżnić możemy suplementy zawierające ekstrakty z ziół i przypraw, ale również roślinne surowce farmakopealne, z tym że występujące w niższych stężeniach niż dawka lecznicza. Najczęściej wykorzystywanymi roślinami są: głóg, miłorząb japoński, żeń-szeń, jeżówka purpurowa i czosnek pospolity. Podobną sytuację możemy zaobserwować dla pre- i probiotyków, gdzie większość preparatów należy do suplementów diety, lecz część z nich ma status preparatu leczniczego [2,3].

Obszar zastosowań suplementów diety

Suplementy diety, w zależności od składu, mogą w różny sposób oddziaływać na zdrowie człowieka. Do najpopularniejszych kierunków działania suplementów diety deklarowanych przez producentów, oprócz uzupełniania niedoborów pokarmowych, należą:

• wzmacnianie odporności,
• opóźnianie procesów starzenia
• wspomaganie odchudzania
• korzystny wpływ na narządy ruchu
• stan skóry, włosów i paznokci
• układ sercowo-naczyniowy lub układ pokarmowy
• regeneracja w stanach zwiększonego wysiłku fizycznego (dla sportowców)
• wspomaganie prawidłowego widzenia i koncentracji [2,3].

Rynek suplementów diety w Polsce

W raporcie NIK z 2017 roku podano, że w pierwszej połowie 2015 r. Polacy wydali na suplementy diety 1,54 mld zł, kupując 94,5 mln opakowań. To o 10 mln opakowań więcej niż w porównywalnym okresie 2014 r. i 22 mln więcej w porównaniu z pierwszym półroczem 2012 r. Wartość rynku suplementów rośnie średnio o 8% rocznie. Według rejestru Głównego Inspektora Sanitarnego (GIS) na listę suplementów diety jest wpisane ok. 29 tys. tego rodzaju preparatów [5].

Wpływ reklamy na zakup suplementów diety

W roku 2007 w Polsce zarejestrowano pierwszy produkt medyczny w kategorii „suplementu diety”. Od tego czasu dynamika wzrostu sprzedaży oraz wartość rynku suplementów diety wzrosła wielokrotnie. Wielu ekspertów z dziedziny medycyny i farmacji uważa to za zjawisko niepokojące. Wskazuje się, że wzrost sprzedaży suplementów diety wiąże się głównie ze wzrostem emisji reklam telewizyjnych dotyczących tych specyfików. Reklamy te mimo nowych obostrzeń, są emitowane bardzo często, a kluczowe informacje np. że suplement ma tylko uzupełniać dietę, a nie ma właściwości leczniczych lub o możliwych działaniach niepożądanych są zwykłe podawane małym druczkiem [5].

Powszechna dostępność suplementów diety, produktów leczniczych oraz wszechobecny i intensywny proces reklamowy zachęcający do ich spożywania powoduje, iż są one zbyt chętnie nabywane przez konsumentów (zwłaszcza w obiegu poza aptecznym). Nieuzasadnione i nieodpowiednie stosowanie tych farmaceutyków może powodować niekorzystne konsekwencje dla zdrowia ludzi [5].

Częstość stosowania suplementów diety

Liczne badania pokazują, że spożywanie suplementów diety staje się coraz częstsze, a w niektórych badanych grupach przekracza 50% ankietowanych. W badaniu oceniającym częstość stosowania suplementów diety pochodzenia naturalnego wykazano, że większość badanych stosowała je (ok. 98%), lecz w większości przypadków (ok. 70% badanych) tylko okresowo (okazjonalnie i w razie wystąpienia dolegliwości, takich jak: tj. spadek odporności (63,1%), zaburzenia trawienia (54,3%), celem poprawy samopoczucia (35,9%), oczyszczenia organizmu (29,1%), poprawie koncentracji pamięci (24,3%), obniżeniu poziomu cukru i cholesterolu we krwi (11,7%), wspomagania odchudzania (9,7%)).

Większość badanych (94,2%) była przekonana o skuteczności działania stosowanych przez nich suplementów. Kobiety stosowały więcej różnych preparatów, w tym przeznaczonych w celu wspomagania procesu odchudzania. Większość badanych (66,0%) nie znała zagrożeń wynikających z niekontrolowanego przyjmowania naturalnych suplementów diety, a ich podstawą wiedzy na temat suplementów byli znajomi, czasopisma, reklamy i internet. Rozmowa z lekarzem lub farmaceutą i fachowa literatura, jako pewne źródła informacji o działaniu naturalnych suplementów diety wskazane zostały kolejno przez 45,6% oraz 33,0% całej populacji badanych.

Jest to tym bardziej niepokojące, gdyż niecałe 10% ankietowanych dostrzegło działania niepożądane po zastosowaniu suplementów, a 2/3 badanych cierpiało na schorzenia przewlekłe wymagające farmakoterapii. Suplementy diety nabywane były kolejno w aptekach, sklepach zielarskich i supermarketach pod postacią herbatek, syropów bądź tabletek/kapsułek [6].

W krajach zachodnich problem nadużywania suplementów diety również stanowi duże zagrożenie dla zdrowia człowieka. W pracach anglojęzycznych opisywane są zjawiska stosowania wielu suplementów diety jednocześnie, znane jako „polyherbacy” czy „dietary supplement polypharmacy” [7]. Bardzo możliwym jest, przy obecnej popularności suplementów diety, że w naszym kraju dojdzie do podobnej skali problemu, niczym obecnie jest polipragmazja (stosowanie kilku leków jednocześnie).

Różne grupy docelowe suplementów diety

Wiele suplementów diety kierowanych jest dla konkretnych grup populacyjnych: dla kobiet w ciąży, sportowców czy osób starszych.

Suplementy diety w ciąży

Z powodu zwiększonego zapotrzebowania na witaminy i minerały w okresie ciąży i prekoncepcji, większy odsetek kobiet zaczyna stosować suplementy diety. W jednym z badań wykazano, że w czasie ciąży kobiety zdecydowanie częściej stosowały preparaty wieloskładnikowe (76,7%), natomiast przed ciążą jednoskładnikowe, zawierające głównie kwas foliowy. Stosowanie suplementów diety było zazwyczaj poparte zaleceniem lekarza, co zgodne jest z obecnymi wytycznymi. W wyniku suplementacji kobiety dostarczały odpowiednie ilości żelaza i jodu, ale już nie wapnia, który zwykle nie jest składnikiem preparatów dla kobiet w ciąży. Dlatego warto edukować kobiety o konieczności doborowej diety, nie tylko o konieczności stosowaniu suplementacji [8].

Suplementy diety dla sportowców

Cała grupa suplementów diety kierowana jest dla sportowców lub amatorów o wysokiej aktywności fizycznej. Najczęściej stosowanymi preparatami wśród osób aktywnych, zwykle łącznie, są: preparaty białkowe (odżywki białkowe, kreatyna i aminokwasy rozgałęzione – BCAA), preparaty witaminowo-mineralne oraz napoje izotoniczne i energetyzujące.

Mają one na celu dostarczyć zawodnikom związków regulujących i budulcowych oraz innych substancji bioaktywnych wpływających na wydolność fizyczna i psychiczną. Z badań wynika, że decyzję o uzupełnianiu diety suplementami respondenci podejmowali głównie pod wpływem zalecenia trenerów (72%) oraz znajomych (60%), natomiast tylko niewielki odsetek osób badanych (4%) konsultował się w tej sprawie z lekarzem lub dietetykiem. Poziom wiedzy dotyczących bezpieczeństwa i sposobu stosowania suplementów diety jest niewielki, co wskazuje na konieczność edukacji tej grupy [9].

Suplementy diety dla osób starszych

Osoby starsze w wyniku stosowania niskokalorycznych diet również mogą wymagać suplementacji. Niestety grupa ta jest również bardzo podatna na sugestie otoczenia i często niepotrzebnie lub w niewłaściwy sposób stosują suplementy diety, nie mając świadomości o możliwych konsekwencjach, np. interakcji z lekami. W jednym z badań wykazano, że nawet 1/3 badanych stosowało jednocześnie kilka suplementów diety, często bez zalecenia lekarza. Suplementy były najczęściej stosowane w celu poprawy pracy serca, uzupełnienia niedoborów czy wzmocnienia kości i stawów. Dodatkowo kobiety sięgają po suplementy wpływające na poprawę skóry, wspomagające odchudzanie i walkę z napięciem nerwowym [10].

Badania sugerują, że suplementacja witamin antyoksydacyjnych lub preparatów multikompleksowych u osób starszych powiązana jest ze zwiększeniem ryzyka rozwoju nowotworu i umieralności ze wszystkich przyczyń, zwłaszcza u palących mężczyzn. Z tego względu nie powinna być ona powszechnie zalecana [11].

Studenci i dorośli

Stosowanie suplementów diety jest zjawiskiem powszechnym także wśród studentów i osób dorosłych. Zazwyczaj dotyczy ono ok. 1/3 badanych. Wybierane przez tę grupę są przede wszystkim preparaty witaminowo-mineralne lub pojedyncze z tych składników. Kobiety częściej sięgają po suplementy wpływające na kondycję włosów, skóry i paznokci lub w celach wspomagania odchudzania, zaś mężczyźni często korzystają z napojów energetycznych.

Badania wskazują, że stosowanie suplementów może prowadzić do wyrównania niedoborów pokarmowych i pomóc w realizacji norm na określone składniki odżywcze, ale również może skutkować zbyt wysoką ich podażą, co w długim okresie zażywania może prowadzić do przedawkowania/kumulacji witamin czy minerałów lub innych negatywnych skutków zdrowotnych [12,13].

Suplement diety a produkt leczniczy

Choć z punktu widzenia zwykłego pacjenta leki mogą produktem zbliżonym do suplementów diety pod względem skuteczności działania i bezpieczeństwa stosowania, to występują między nimi znaczące różnice. Pierwszą znaczącą różnicą jest cel zastosowania. Suplementy diety mają za zadanie uzupełniać dietę w niedoborowe składniki, a produkty lecznicze wykorzystywane są dla poprawy stanu zdrowia, zakłóconego przez proces chorobowy. Także proces rejestracji dla tych preparatów jest odmienny.

Suplementy diety nie wymagają badań klinicznych potwierdzających skuteczność i bezpieczeństwo stosowania, w przeciwieństwie do leków. Każdy produkt leczniczy musi zawierać ulotkę, w której znajdziemy m.in. możliwe działania niepożądane, czego nie posiada suplement. Te dwa rodzaje preparatów mogą też znacząco różnić się jakością, gdyż dla suplementów rzadko przeprowadzane są tego rodzaju badania. Oznakowanie suplementu diety i możliwość reklamy również są mniej restrykcyjne niż dla produktów leczniczych. Decydując się na wybór suplementu diety, musimy być świadomi powyżej wymienionych różnic [14].

Zagrożenia wynikające z bezzasadnego stosowania suplementów diety

Działania niepożądane

Możliwe skutki uboczne stosowania suplementów diety mogą być często nieswoiste. Wyróżnia się wśród nich: bóle głowy, osłabienie, zaburzenia funkcjonowania układu nerwowego lub przewodu pokarmowego. Mogą być one skutkiem zarówno nadmiernej dawki danego składnika, jak i również reakcją uczuleniową na składnik roślinny czy pomocniczy suplementu [15].

Interakcje z lekami

Suplementy diety mogą zmieniać działanie leków, poprzez zwiększenie lub zmniejszenie ich wchłaniania. Dodatkowo interakcje te mogą zwiększyć ryzyko wystąpienia różnych działań niepożądanych. Opisanych jest wiele interakcji występujących między preparatami witaminowo-mineralnymi, ale również przede wszystkim z ekstraktami roślinnymi i produktami leczniczymi. Brak tej wiedzy może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, dlatego suplementy diety należy stosować tylko z zalecenia lekarza, który świadomy jest o równoczesnych przyjmowaniu innych leków mogących współoddziaływać z suplementami [16].

Możliwa toksyczność, przedawkowanie

Suplementy diety potencjalne mogą wywierać działanie toksyczne. W jednym z badań opisano możliwe uszkodzenia wątroby spowodowane przez aktywne składniki ziół lub przez inne ich składniki albo przez różne zanieczyszczenia suplementów diety, zwłaszcza gdy stosowane są przez długi czas, w dużych dawkach [17].

Nie tylko niedobór składników odżywczych jest niebezpieczny dla zdrowia człowieka, ale także ich nadmiar. Opisano szereg konsekwencji zdrowotnych przedawkowania witamin rozpuszczalnych w tłuszczach czy składników mineralnych. Przykładowo, przedawkowanie witaminy A ma działanie teratogenne, nadmiar miedzi powoduje uszkodzenie wątroby, wysokie dawki fluoru powodują fluorozę [15].

Wpływ na wyniki badań laboratoryjnych

Przyjmowanie zwiększonych dawek witamin, minerałów czy substancji roślinnych nie jest obojętne dla innych parametrów biochemicznych krwi. Niektóre suplementy mogą prowadzić do zafałszowania wyniku testów laboratoryjnych. Suplementacja witaminą C może skutkować obniżeniem pH moczu, tiamina zafałszować wynik kwasu moczowego, a żelazo – krwi utajonej w kale [15]. Z tego względu przed wykonaniem badań diagnostycznych zazwyczaj przerywa się suplementację przynajmniej na tydzień przed wykonaniem badań laboratoryjnych.

Czy istnieją wskazania kliniczne do stosowania suplementacji?

Suplementacja diety bywa zalecana w wybranych przypadkach klinicznych i powinna być stosowana pod nadzorem lekarza. Do uzasadnionych naukowo wskazań należą: suplementacja prenatalna (kwas foliowy, jod, żelazo, DHA), uzupełnianie niedoborów pokarmowych (takich jak: witaminy D – populacyjnie, witaminy B12 – na diecie wegańskiej, żelaza w przypadku anemii), stosowanie probiotykoterapii poantybiotykowej czy w prewencji niektórych rodzajów biegunek, a także suplementacja kwasami tłuszczowymi omega-3 w chorobach sercowo-naczyniowych czy wapniem i witaminą D w prewencji wtórnej osteoporozy [18].

Dodatkowo dietę w wybranych jednostkach chorobowych mogą wspierać środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego: ONS (doustne suplementy pokarmowe), krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (SCFA tj. maślan) czy specjalne mieszanki dla niemowląt karmionych sztucznie i inne. 

Podsumowanie

Suplementy diety nie powinny być stosowane „na własną rękę”, o suplementacji powinien zadecydować lekarz po uwzględnieniu stanu odżywienia i zdrowia pacjenta, możliwych działań niepożądanych i interakcji z lekami.

Istnieje tylko kilka klinicznych wskazań do stosowania suplementacji diety o potwierdzonej zasadności, skuteczności i bezpieczeństwie działania i to ich powinniśmy się trzymać, decydując się na suplementację.

Po więcej informacji dotyczących suplementów diety odsyłamy do broszur przygotowanych przez Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej [19] oraz Główny Inspektorat Sanitarny [20].

Bibliografia:

1. Ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia z dnia 25 sierpnia 2006 r. Dz. U. 2006 r. Nr 171, poz. 1225 z późn. zm.
2. Krasnowska, G., & Sikora, T. (2011). Suplementy diety a bezpieczeństwo konsumenta. Żywność Nauka Technologia Jakość, 18(4), 5-23.
3. Bojarowicz, H., & Dźwigulska, P. (2012). Suplementy diety. Część II. Wybrane składniki suplementów diety oraz ich przeznaczenie. Hygeia Public Health, 47(4), 433-441.
4. Brzozowska, A., Roszkowski, W., Pietruszka, B., & Kaluza, J. (2005). Witaminy i składniki mineralne jako suplementy diety. Żywność Nauka Technologia Jakość. Suplement, 12(4).
5. Hys, K. (2017). Wpływ przekazu handlowego na sprzedaż produktów leczniczych i suplementów diety w Polsce. Zarządzanie. Teoria i Praktyka, 22(4), 27-33.
6. Schlegel-Zawadzka, M., & Barteczko, M. (2009). Ocena stosowania suplementów diety pochodzenia naturalnego w celach prozdrowotnych przez osoby dorosłe. Żywność Nauka Technologia Jakość, 16(4), 375-387.
7. Nisly, N. L., Gryzlak, B. M., Zimmerman, M. B., & Wallace, R. B. (2010). Dietary supplement polypharmacy: an unrecognized public health problem?. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 7, 107-113.
8. Hamulka, J., Wawrzyniak, A., & Pawlowska, R. (2010). Ocena spożycia witamin i składników mineralnych z suplementami diety przez kobiety w ciąży. Roczniki Państwowego Zakładu Higieny, 61(3), 269-275.
9. Krejpcio, Z., Skwarek, K., Hyżyk, A. K., & Dyba, S. (2011). Ocena powszechności spożycia suplementów diety w wybranej grupie osób aktywnych sportowo. Probl. Hig. Epidemiol, 92(4), 935-938.
10. Kostecka, M. (2015). Stosowanie suplementów diety przez osoby w wieku starszym. BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. XLVIII, 4, 758 – 765.
11. Kałuża, J., Januszko, O., Trybalska, E., Wądołowska, L., Słowińska, M. A., & Brzozowska, A. (2010). Suplementacja diety witaminami i składnikami mineralnymi a umieralność w grupie osób starszych. Przegl. Epidemiol, 64, 557-63.
12. Reguła, J., Gramza-Michałowska, A., & Stachowiak, B. (2011). Udział suplementów diety w żywieniu osób dorosłych. Probl Hig Epidemiol, 92(3), 614-616.
13. Sigłowa, A., Bertrandt, B., Conder, M., Bertrandt, K., Lisiecka, A., Kubiak, P., & Urbańska, A. (2009). Suplementacja diety wśród studentów. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 4(65), 236-249.
14. Bojarowicz, H., & Dźwigulska, P. (2012). Suplementy diety. Część I. Suplementy diety a leki–porównanie wymagań prawnych. Hygeia Public Health, 47(4), 427-432.
15. Mieszkowska, M., & Michota-Katulska, E. (2008). Suplementy diety-korzyści i działania niepożądane. Bezpieczeństwo Pracy: nauka i praktyka, 28-30.
16. Bojarowicz, H., & Dźwigulska, P. (2012). Suplementy diety. Część III. Interakcje suplementów diety z lekami. Hygeia Public Health, 47(4), 442-447.
17. Habior, A. (2012). Zioła i suplementy diety a ryzyko uszkodzenia wątroby. Gastroenterologia Kliniczna. Postępy i Standardy, 4(2), 59-68.
18. Stoś, K., Wierzejska, R., & Siuba, M. (2012). Rola suplementów diety w realizacji norm. [W:] Normy żywienia dla populacji polskiej–nowelizacja, 182-190.
19. Stoś, K., Wierzejska, R., & Siuba-Strzelińska, M. (2019). Suplementy diety–czy potrzebujesz?. NCEŻ https://ncez.pl/upload/broszura_suplementy.pdf
20. Rzodkiewicz, P. (2019). Bezpieczeństwo i ryzyka stosowania suplementów diety. https://gis.gov.pl/wp-content/uploads/2019/07/Bezpiecze%c5%84stwo-i-ryzyka-stosowania-suplement%c3%b3w-diety-1.pdf