Zioła szwedzkie. Czym są, czy są bezpieczne i jak wpływają na zdrowie?

Zioła stosowane są od pokoleń. Znajdują zastosowanie zarówno w medycynie ludowej, jak i w medycynie współczesnej. Przykładem ziół, które cieszą się dużą popularnością na całym świecie, są zioła szwedzkie. Przypisuje się im właściwości, które mają leczyć wiele dolegliwości, nawet takie, które uznawane są za nieuleczalne. Czy ich popularność jest uzasadniona i czy ich właściwości poparte są dowodami naukowymi?

Czym są zioła szwedzkie?

Zioła szwedzkie to kompozycja 11 ziół. W ich skład wchodzą: aloes, mirra, szafran, liście senesu, kamfora, korzeń rabarbaru, kurkuma, manna, driakiew, korzeń dziewięćsiłu i arcydzięgiel.

Wiele źródeł sugeruje, że mieszanka może być stosowana w leczeniu wielu dolegliwości. Stosować ją można również profilaktycznie, w celu wzmocnienia odporności. Zioła szwedzkie mają pomóc między innymi w leczeniu chorób układu oddechowego i pokarmowego. Istnieją doniesienia, że wspomagają trawienie i mają zdolność odtruwania organizmu. Stosowane są także w leczeniu przeziębienia, wzdęć, nadciśnienia tętniczego czy oparzeń. Łagodzić mają nerwobóle, bóle mięśniowe oraz migreny [1,2]. 

Historia ziół szwedzkich

Ta ziołowa receptura została opracowana w XVII w. Za jej autorów uważani są szwedzcy lekarze — Klaus Samst i Urban Hjärne. W rzeczywistości podobną recepturę można znaleźć już w zapiskach Paracelsusa pod nazwą „Eliksir dla długiego życia”. Z notatek dr Samsta możemy dowiedzieć się o zadziwiających właściwościach mieszanki. Opisał on 46 różnych dolegliwości, na które zalecał stosowanie ziół szwedzkich. Wśród nich można wymienić bóle głowy, zaparcia, żółtaczkę, trudno gojące się rany, bóle reumatyczne i bezsenność. Zioła mają leczyć także raka, łagodzić bóle spastyczne i reumatyczne [2]. Z niektórych źródeł dowiadujemy się, że dzięki stosowaniu ziół szwedzkich medyk dożył 104 lat [3].

Zioła szwedzkie zyskały sławę na nowo dzięki Marii Treben. Austriacka zielarka w książce „Apteka Pana Boga” opisała swoje doświadczenia związane z ziołami szwedzkimi. Pierwszy raz z tajemniczą nalewką zetknęła się, gdy zachorowała na dur brzuszny i zatrucie jadem kiełbasianym. Pewnego dnia, po miesiącach nieskutecznego leczenia, nieznajoma kobieta przyniosła jej płyn o silnym zapachu. Ten sam napój wcześniej również jej pomógł w ciężkim stanie. Początkowo była nastawiona sceptycznie, jednak podczas silnego bólu brzucha postanowiła wykonać okład z mikstury ziołowej. Choroba ustąpiła. Od tego czasu Maria Treben zaczęła polecać stosowanie ziół szwedzkich w różnych stanach chorobowych. Przyczyniła się tym do ich popularności na całym świecie. Z tego powodu zioła te często nazywane są ziołami Marii Treben [2,3].

Właściwości poszczególnych składników

Aloes

Miąższ aloesu składa się w 96% z wody. W pozostałych 4% znajduje się wiele cennych składników odżywczych. Głównym składnikiem liści aloesu jest błonnik pokarmowy. Jego spożywanie może być zatem korzystne dla osób cierpiących na przewlekłe zaparcia. Oprócz tego aloes jest także źródłem białek. Badając roślinę, wykazano, że zawiera 7 z 9 aminokwasów egzogennych. Aminokwasy te są niezbędne w żywieniu człowieka i muszą być dostarczane wraz z pożywieniem.

Aloes jest też bogatym źródłem enzymów. Do kluczowych należą dysmutaza ponadtlenkowa i karboksypeptydazy. Dysmutaza neutralizuje wolne rodniki. Karboksypeptydazy hydrolizują bradykininę, która bierze udział w powstawaniu stanu zapalnego.

W liściach obecne są antraglikozydy, takie jak aloina i antracen. Mają one działanie przeczyszczające i przeciwbólowe. Dzięki obecności składników o właściwościach przeciwzapalnych, przeciwutleniających, przeciwbakteryjnych i przeciwgrzybiczych, miąższ aloesu działa jak naturalny antybiotyk.

Zawarte w nim substancje czynne hamują rozwój drobnoustrojów. Udowodniono, że świeży sok z aloesu hamuje wzrost pałeczek duru. Miąższ aloesu może być stosowany wspomagająco przy leczeniu zespołu jelita nadwrażliwego, choroby Leśniowskiego-Crohna oraz wrzodziejącego zapalenia jelita grubego. Może być również przydatny w profilaktyce i leczeniu otyłości i cukrzycy. Niektóre jego składniki regulują bowiem wydzielanie insuliny [4].

Mirra

Mirrę doceniono już za czasów starożytnych Egipcjan. Ta olejowo-gumowa żywica może być przydatna w leczeniu bólu gardła, aft i zapalenia dziąseł. Wykorzystywana jest w leczeniu owrzodzeń jamy ustnej, ropnego, a także zapalenia błony śluzowej jamy ustnej. Mirra ma działanie antyseptyczne, wspomaga proces gojenia się ran i otarć.

Korzystnie wpływa na stan skóry, pomaga zwalczać zmiany skórne, takie jak wypryski. Ma silne działanie przeciwzakrzepowe, wspomaga trawienie i działa przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo [5]. Seskwiterpeny zawarte w mirze, takie jak furanoeudesma-1,3-dien wpływają na receptory w mózgu, które są odpowiedzialne za odczuwanie bólu. Dzięki temu mirra wykazuje także działanie przeciwbólowe [6].  

Szafran

Szafran dzięki obecności związków, takich jak krocyna i safranal może być stosowany w leczeniu wielu chorób. Ma zdolność zmniejszania stężenia lipidów w surowicy krwi. Wykazuje także działanie przeciwnowotworowe, przeciwdepresyjne i przeciwdrgawkowe.

Przeciwnowotworowe właściwości szafranu przypisuje się obecności krocyny, krocetyny, pikrokrocyny i safranalu. Dzięki obecności karotenoidów szafran ma także działanie przeciwutleniające.

Wyniki badań sugerują korzystny wpływ szafranu na zaburzenia neurodegeneracyjne i związane z tym zaburzenia pamięci. Istnieją doniesienia, które sugerują, że szafran obniża stężenie glukozy we krwi. Jednym z proponowanych mechanizmów działania jest stymulacja wysp Langerhansa do wydzielania insuliny przez krocynę.

Większość badań naukowych dotyczących właściwości szafranu pochodzi z badań na zwierzętach. Wymagane są więc dalsze badania, które potwierdzą zastosowanie szafranu, jako naturalnej alternatywy leczenia chorób. [7].

Senes

Senes często stosowany jest jako środek łagodzący zaparcia. Jego działanie przeczyszczające jest spowodowane obecnością glikozydów antrachinonowych. Mają one zdolność do stymulacji skurczów jelit. Ze względu na swoje właściwości przeczyszczające może pomóc w radzeniu sobie z objawami zespołu jelita drażliwego.

Senes korzystnie wpływa również na funkcje trawienne. Wykazano, że zawiera enzymy, które regulują wydzielanie soku żołądkowego [8].

Kamfora

Kamfora stosowana jest od wielu lat jako środek łagodzący ból, stany zapalne i podrażnienia skóry. Działa przeciwbólowo, antyseptycznie i przeciwskurczowo. Dzięki właściwościom przeciwzapalnym może być wykorzystywana w leczeniu trądziku. Istnieją doniesienia, że kamfora ma działanie przeciwnowotworowe, przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze.

Używana jest do leczenia ran, gorączki, bólu głowy i problemów menstruacyjnych. Ze względu na właściwości rozgrzewające, stosowana jest również w przebiegu grypy i przeziębienia [9].

Korzeń rabarbaru

Rabarbar od wielu lat stosowany jest w leczeniu chorób zapalnych, takich jak zapalenie wyrostka robaczkowego i reumatoidalne zapalenie stawów. Rabarbar może również leczyć dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Związki zawarte w korzeniu rabarbaru mogą regulować wypróżnienia, zapobiegając tym samym powstawaniu zaparć.

Badania pokazują, że rabarbar może łagodzić objawy przewlekłej niewydolności nerek [10]. Badania laboratoryjne wskazują również na przeciwnowotworowe właściwości rabarbaru. Właściwości te wynikają z obecności antrachinonu, który ma zdolność hamowania wzrostu komórek nowotworowych [11].

Kurkuma

Substancjami biologicznie aktywnymi występującymi w kurkumie i nadającymi jej charakterystyczny kolor są kurkuminoidy. Są to związki polifenolowe, w skład których wchodzi między innymi kurkumina.

Nie bez powodu szczególną uwagę zwraca się na kurkuminę. Wiele właściwości terapeutycznych zawdzięcza się jej obecności. Kurkuma wykazuje aktywność antyoksydacyjną, przeciwzapalną, przeciwwirusową, antybakteryjną, przeciwgrzybiczną, a także przeciwnowotworową.

Wykorzystywana jest w leczeniu chorób, takich jak: cukrzyca, miażdżyca i choroby neurodegeneracyjne, w tym choroba Alzheimera. Zwiększa regenerację włókien mięśniowych, dzięki czemu może pomóc z powysiłkową bolesnością mięśni.

Istotnym ograniczeniem kurkumy jest jednak jej niska biodostępność, która wynika ze słabego wchłaniania i szybkiego metabolizmu. Istnieje kilka składników, które mogą zwiększyć jej biodostępność. Należy do nich na przykład piperyna, która jest składnikiem pieprzu czarnego [12].

Manna

Manna, podobnie jak opisane wcześniej zioła, stosowana jest od pokoleń. Wykorzystywana była między innymi w leczeniu wzdęć i wszelkiego rodzaju problemów jelitowych. W jej skład wchodzi wiele związków, takich jak flawonoidy, kumaryny i ligniny. Z tego powodu uznawana jest za roślinę o wszechstronnym działaniu na organizm.

W badaniach wykazano jej zdolność do modulowania aktywności enzymów biorących udział w reakcji zapalnej. Ma również właściwości przeciwutleniające i przeciwdrobnoustrojowe. Sugeruje się również jej działanie przeciwnowotworowe. Manna może być stosowana także w celu przyśpieszenia gojenia się ran. Przeprowadzone badania potwierdziły, że manna, dzięki właściwościom przeciwzapalnym pozytywnie wpływa na przebieg chorób związanych z dysfunkcją jelit. Inne badanie wykazało natomiast jej działanie hipoglikemiczne. Roślinna ta może mieć zatem pomóc w kontrolowaniu stężenia glukozy w surowicy [13,14].

Driakiew

Driakiew można spotkać także pod nazwą teriak. Jest to mieszanka wielu składników, która znana jest od czasów starożytnych. Stosowana była jako uniwersalne antidotum na ukąszenia jadowitych zwierząt. Ma zmniejszać opuchliznę spowodowaną obrzękami lub stłuczeniami, łagodzić objawy przeziębienia, grypy czy zapalenia migdałków.

Rozwój medycyny sprawił, że wspomniane właściwości teriaku zostały podważone. Według obecnej wiedzy może pomóc w walce z biegunką i bezsennością. Posiada także zdolność nieznacznego obniżenia temperatury ciała. Jego korzystny wpływ na leczenie zaburzeń wątroby, nerek i jelit nie został do tej pory potwierdzony wiarygodnymi badaniami [15].

Korzeń dziewięćsiłu

Roślina ta wykorzystywana była już w czasach starożytnych głównie do leczenia chorób skóry. Inne, powszechnie wymieniane zastosowania opierały się na jej działaniu moczopędnym. W XIX wieku straciła jednak status rośliny leczniczej. Przyczyną tego mogą być jej właściwości wymiotne i przeczyszczające, które nie sprzyjają wewnętrznemu stosowaniu.

Co ciekawe, na Półwyspie Iberyjskim napar z dziewięćsiłu stosowany jest w medycynie ludowej jako środek poronny. W polskiej medycynie ludowej używany jest jako stymulant układu nerwowego i pokarmowego. Liczba doniesień naukowych na temat biologicznej aktywności jest jednak znikoma. Wyniki badań wskazują na pewną aktywność przeciwdrobnoustrojową. Aktywność ta jest jednak na tyle niska, że jego zastosowanie lecznicze jest ograniczone [16].

Arcydzięgiel

Preparaty, w skład których wchodzi korzeń arcydzięgla, mają działanie przeciwskurczowe, żółciopędne i moczopędne. Stosuje się je również w leczeniu zaburzeń trawiennych. Mogą łagodzić objawy niestrawności. Przeprowadzono badanie sugerujące, że arcydzięgiel powoduje śmierć komórek raka piersi.

Zdolność tą przypisano zawartości angelicyny w badanym ekstrakcie. Po podaniu preparatu myszom tworzenie guzów nowotworowych uległo zmniejszeniu. Arcydzięgiel może mieć zatem potencjalne zastosowanie jako środek wspomagający leczenie. Potrzebne są jednak dalsze badania, aby wyjaśnić dokładny mechanizm działania, który odpowiada za otrzymane wyniki [17].

Czy istnieją dowody potwierdzające działanie ziół szwedzkich?

Zioła szwedzkie są mieszaniną wielu ziół, których właściwości zostały potwierdzone badaniami. Jak dotąd istnieje niewielka liczba badań analizujących wpływ całego kompleksu na zdrowie.

Wpływ na cholesterol

Badanie z 2013 roku wykazało, że stosowanie ziół szwedzkich spowodowało obniżenie stężenia cholesterolu LDL i cholesterolu całkowitego badanych szczurów. Wyniki te sugerują, że zioła szwedzkie mogą pomóc w zapobieganiu hipercholesterolemii.

Właściwości przeciwutleniające

W badaniu przeanalizowano również zioła szwedzkie pod kątem właściwości przeciwutleniających. Analiza wykazała, że ​​zioła szwedzkie charakteryzują się dużą zdolnością do eliminowania wolnych rodników. Testy czynności wątroby nie wykazały żadnych uszkodzeń spowodowanych podaniem mieszanki ziołowej. 3-tygodniowa kuracja ziołowa wydaje się zatem być bezpieczna dla wątroby. Badanie nie wykazało istotnej różnicy w stężeniach glukozy we krwi w stosunku do grupy kontrolnej. Należy mieć na uwadze, że badanie zostało przeprowadzone na szczurach. Nie można zatem w pełni przełożyć wyników na organizm człowieka [1].

Działanie przeciwdrobnoustrojowe i przeciwzapalne

W innym badaniu oceniono działanie przeciwbakteryjne i przeciwzapalne szwedzkiego ekstraktu ziołowego. Analiza danych potwierdziła, że zioła szwedzkie wykazują działanie przeciwdrobnoustrojowe. Mają zdolność do hamowania rozwoju bakterii takich jak: Prevotella intermedia, Bacteroides forsythus i Streptococcus intermedius.

Wykazano również zdolność ziół do hamowania rozwoju niekorzystnych bakterii bytujących w jamie ustnej. Dodatkowo ekstrakt hamował produkcję tlenku azotu przez makrofagi, co sugeruje jego działanie przeciwzapalne. Ekstrakt ze szwedzkich ziół może być zatem stosowany profilaktycznie w celu zapobiegania bakteryjnym infekcjom jamy ustnej. Jednocześnie może przyczyniać się do zmniejszania stanu zapalnego [18].

Jak stosować zioła szwedzkie?

Zioła szwedzkie można stosować zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrzne. Wewnętrznie najczęściej spożywane są w formie nalewki. Zioła szwedzkie można znaleźć na rynku w postaci gotowych mieszanek. Przepis na nalewkę wg „Starego Rękopisu” można znaleźć także w publikacji Marii Treben.

Zioła szwedzkie wg. receptury Marii Treben:

• 10 g aloesu
• 5 g mirry
• 0,2 g szafranu
• 10 g liści senesu
• 10 g kamfory
• 10 g korzeni rabarbaru
• 10 g korzeni kurkumy
• 10 g manny
• 10 g teriaku
• 5 g korzeni dziewięćsiłu
• 10 g korzeni arcydzięgla

Zioła należy zalać 1,5 l 38-40% alkoholu pozostawić na 14 dni w słonecznym miejscu. Nalewkę należy codziennie wstrząsać. Po około 2 tygodniach nalewkę przecedza się do ciemnych butelek. Tak przygotowany napój można przechowywać przez wiele lat.

Nalewkę można profilaktycznie zażywać rano i wieczorem po jednej łyżeczce do herbaty. Przy niedomaganiach można przyjmować trzy łyżeczki do herbaty. Przy złośliwych schorzeniach należy zażywać dwie do trzech łyżek stołowych [2].

Skutki uboczne i działania niepożądane

Według Paracelsusa „Wszystko jest trucizną i nic nie jest trucizną. Tylko dawka czyni, że dana substancja nie jest trucizną”. To słynne powiedzenie ma również zastosowanie w przypadku ziół szwedzkich. Użyte w nadmiarze mogą poważnie zaszkodzić zdrowiu. Nie powinno stosować się ich dłużej niż 2 tygodnie.

Zioła szwedzkie nie powinny być stosowane w ciąży i u małych dzieci

Działania niepożądane mogą być także wynikiem działania poszczególnych ziół wchodzących w skład mieszanki. Leki i suplementy na bazie szafranu nie powinny być stosowane przez kobiety w ciąży. Jego spożycie w dużych ilościach może mieć działanie poronne.

Nie powinien być także podawany małym dzieciom [19].

Wpływ na układ pokarmowy

Senes może powodować dyskomfort w żołądku, skurcze i biegunkę. Dłuższe stosowanie może przyczynić się do dysfunkcji jelit. Arcydzięgiel posiada natomiast właściwości fotouczulające, zatem osoby wykazujące nadwrażliwość na promienie słoneczne powinny stosować go ostrożnie.

Ekspozycja na słońce po jego zastosowaniu może skutkować przekrwieniem, obrzękiem czy pęcherzami. Korzeń arcydzięgla może z kolei powodować zaburzenia równowagi hormonalnej u dzieci.

Interakcje z lekami

Spożycia ziół szwedzkich nie zaleca się kobietom w ciąży i dzieciom poniżej 12. roku życia. Zioła szwedzkie mogą również wchodzić w interakcje z lekami. Ich spożycie powinno być poprzedzone konsultacją z lekarzem.

Podsumowanie

Ze względu na ograniczoną liczbę badań dotyczących całego kompleksu ziół sprawia, że nie można jednoznacznie określić skuteczności stosowania wszystkich jedenastu ziół.

Przeprowadzone dotychczas badania ziół szwedzkich potwierdziły jak dotąd tylko niektóre z ich deklarowanych właściwości. Niewątpliwe każdy ze składników wchodzących w skład ziół szwedzkich wykazuje pozytywny wpływ na zdrowie.

Można zatem spodziewać się, że istnieje duże prawdopodobieństwo, że mieszanka ziół będzie działać równie korzystnie. Istnieje jednak konieczność przeprowadzenia dalszych badań, które skupią się na całej mieszance ziołowej.

Bibliografia:

1. Imaga, N. A., & Valentine, O. J. (2013). Analyses of the effects of Swedish bitters on selected metabolic profiles.
2. Treben, M. (1992). Apteka Pana Boga. Porady i praktyka stosowania ziół leczniczych. Natur-Produkt TOM-MARK, Warszawa.
3. https://www.originalswedishbitter.com/history-of-sweden-bitter
4. Cieślik, E., & Turcza, K. (2015). Właściwości prozdrowotne aloesu zwyczajnego Aloe vera (L.) Webb.(Aloe barbadensis Mill.). Postępy Fitoterapii, 2, 117-124.
5. El Ashry, E. S. H., Rashed, N., Salama, O. M., & Saleh, A. (2003). Components, therapeutic value and uses of myrrh. Die Pharmazie-An International Journal of Pharmaceutical Sciences, 58(3), 163-168.
6. Germano, A., Occhipinti, A., Barbero, F., & Maffei, M. E. (2017). A pilot study on bioactive constituents and analgesic effects of MyrLiq®, a Commiphora myrrha extract with a high furanodiene content. BioMed research international, 2017.
7. Christodoulou, E., Kadoglou, N. P., Kostomitsopoulos, N., & Valsami, G. (2015). Saffron: a natural product with potential pharmaceutical applications. Journal of Pharmacy and Pharmacology, 67(12), 1634-1649.
8. Mohammad Sadat A. Khan (2020). A review on senna: an excellent prophetic herbal medicine. Research Scholar, ASPM’s K. T. Patil College of Pharmacy, Osmanabad, 413501, Maharashtra, India.
9. Alam, Khurshid & Nawab, Mohammad & Kazmi, Munawwar. (2020). Pharmacological and Therapeutic profile of Kafur (Cinnamomum camphora (L.) J. Presl)- A Review.
10. He ZH, He MF, Ma SC, But PP. Anti-angiogenic effects of rhubarb and its anthraquinone derivatives. J Ethnopharmacol. 2009 Jan 21;121(2):313-7. doi: 10.1016/j.jep.2008.11.008. Epub 2008 Nov 17. PMID: 19061946.
11. Huang Q, Lu G, Shen HM, Chung MC, Ong CN. Anti-cancer properties of anthraquinones from rhubarb. Med Res Rev. 2007 Sep;27(5):609-30. doi: 10.1002/med.20094. PMID: 17022020.
12. Hewlings, S., & Kalman, D. (2017). Curcumin: A Review of Its Effects on Human Health. Foods, 6(10), 92. doi:10.3390/foods6100092
13. Sarfraz, I., Rasul, A., Jabeen, F., Younis, T., Zahoor, M. K., Arshad, M., & Ali, M. (2017). Fraxinus: A plant with versatile pharmacological and biological activities. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine.
14. Attanzio, A., D’Anneo, A., Pappalardo, F., Bonina, F. P., Livrea, M. A., Allegra, M., & Tesoriere, L. (2019). Phenolic Composition of Hydrophilic Extract of Manna from Sicilian Fraxinus angustifoliaVahl and its Reducing, Antioxidant and Anti-Inflammatory Activity in Vitro. Antioxidants (Basel, Switzerland), 8(10), 494. https://doi.org/10.3390/antiox8100494
15. Aleem, M., Khan, M. I., Danish, M., & Ahmad, A. (2020). History and Traditional uses of Tiryaq (Theriac): An important formulation in Unani medicine.
16. Strzemski, M., Wójciak-Kosior, M., Sowa, I., Załuski, D., & Verpoorte, R. (2019). Historical and traditional medical applications of Carlina acaulis L.-A critical ethnopharmacological review. Journal of ethnopharmacology, 239, 111842.
17. Oliveira, C. R., Spindola, D. G., Garcia, D. M., Erustes, A., Bechara, A., Palmeira-dos-Santos, C., … & Bincoletto, C. (2019). Medicinal properties of Angelica archangelica root extract: Cytotoxicity in breast cancer cells and its protective effects against in vivo tumor development. Journal of integrative medicine, 17(2), 132-140.
18. Gomez-Flores, R., González-Meléndez, R., Ceballos-Salobreña, A., Tamez-Guerra, P., Tamez-Guerra, R., Rodríguez-Padilla, C., … & De La Garza-Ramos, M. A. (2011). Antimicrobial and Antiinflammatory Potential of the Swedish Herbs Extract. European Journal of Medicinal Plants, 107-117.
19. Łojewski M., Muszyńska B., Opoka W., Rojowski J., Sułkowska- Ziaja K.; Surowce naturalne mające znaczenie w profilaktyce i wspomagające leczenie depresji; Psychiatr. Pol. 2015, 49(3): 435-453