Co podnosi ciśnienie? Jakie produkty w diecie zwiększają ciśnienie krwi?

Większość z nas zdaje sobie sprawę, że kawa, czy inne napoje zawierające kofeinę mogą podnosić ciśnienie krwi. Mało osób wie jednak, że w naszej codziennej diecie kryją się inne, mniej oczywiste substancje mające silniejsze działanie. W artykule znajdziesz odpowiedź na pytanie, które składniki diety mogą przyczyniać się zarówno do wzrostu ciśnienia, jak i jego obniżenia.

Czynniki żywieniowe wpływające na wzrost ciśnienia krwi: Praktyczny przewodnik dla dietetyków

Nadciśnienie — dane Światowej Organizacji Zdrowia

Według danych WHO nadciśnienie tętnicze dotyka 1 na 3 osoby dorosłe na całym świecie. Ta powszechna, śmiertelna choroba może prowadzić do udaru, zawału serca, niewydolności serca, uszkodzenia nerek i wielu innych problemów zdrowotnych [1].

Prawie połowa osób cierpiących na nadciśnienie na całym świecie jest nieświadoma swojej choroby [1].

Według WHO „zwiększenie liczby pacjentów skutecznie leczonych z powodu nadciśnienia do poziomu obserwowanego w krajach osiągających dobre wyniki może zapobiec 76 milionom zgonów, 120 milionom udarów, 79 milionom zawałów serca i 17 milionom przypadków niewydolności serca do roku 2050”[1].

Rola diety w regulacji ciśnienia krwi

U osób z nadciśnieniem jednym ze skutecznych sposobów jego kontroli jest dieta.

Na początku lat 90. naukowcy ze Stanów Zjednoczonych opracowali dietę specjalnie z myślą o tym schorzeniu. Nazywana została dietą DASH (Dietary Approaches to Stop Hypertension). Jej pozytywny wpływ w leczeniu opisywanej choroby został potwierdzony w wielu badania [2].

Kiedy ciśnienie jest zbyt wysokie? Podstawowe informacje o ciśnieniu krwi

Definicja i znaczenie ciśnienia krwi

Ciśnienie krwi jest mierzone w milimetrach słupa rtęci w głównym układzie tętniczym organizmu. Dzieli się je na skurczowe i rozkurczowe. Ciśnienie skurczowe to maksymalne ciśnienie krwi podczas skurczu komór. Ciśnienie rozkurczowe to minimalne ciśnienie tuż przed kolejnym skurczem. Ciśnienie krwi zwykle zapisuje się jako ciśnienie skurczowe w stosunku do ciśnienia rozkurczowego (np. 120/80 mm Hg)[3].

Normy i niebezpieczne zakresy ciśnienia krwi

Za prawidłowe ciśnienie krwi skurczowe uznaje się 120 mm Hg, natomiast rozkurczowe do 80 mm Hg [4]. Wyróżnia się ciśnienie optymalne wynoszące < 120 i < 80. Za wysokie, choć wciąż prawidłowe wymiary uznaje się 130-139 i/lub 85-89 mm Hg.Natomiast wysokie nadciśnienie tętnicze podzielono na 3 stopnie:

• 1 Stopień – określono jako łagodne: 140-159 i/lub 90-99
• 2 stopień – określono jako umiarkowane: 160-179 i/lub 100-109
• 3 stopień – określono jako ciężkie: ≥ 180 i/lub ≥110 [4]

Jakie produkty w diecie podnoszą ciśnienie krwi?

Sód

Mechanizmy, przez które sól wpływa na ciśnienie krwi i zalecenia dotyczące spożycia.

Kiedy poziom sodu w krwiobiegu wzrasta, zwiększa się także retencja wody. Prowadzi to do zwiększenia objętości krwi. Większa ilość krwi oznacza większy nacisk na ściany naczyń krwionośnych, co prowadzi do wzrostu ciśnienia krwi. Opisany stan wymaga od serca większego wysiłku, aby pompować krew przez naczynia krwionośne, co dodatkowo zwiększa ciśnienie krwi.

W przypadku spożycia sodu należy zwrócić uwagę na odpowiedz ze strony układu hormonalnego. Wysokie stężenie tego pierwiastka w organizmie może pobudzać układ renina-angiotensyna-aldosteron (RAA). System ten powoduje skurcz naczyń krwionośnych i dodatkową retencję sodu oraz wody przez nerki. To prowadzi do dalszego wzrostu ciśnienia krwi.

Zalecana dawka soli dzienne u osób z nadciśnieniem tętniczym według Polskiego Towarzystwa nadciśnienia tętniczego to < 5 g chlorku sodu dziennie w tym 2 g sodu [5].

Tłuszcze nasycone i trans

Ich wpływ na zdrowie serca i ciśnienie krwi.

Duże ilości  nasyconych kwasów tłuszczowych w diecie zwiększają ryzyko rozwoju chorób układu krążenia, również nadciśnienia. U osób, u których już wykryto chorobę wpływają na pogorszenie stanu zdrowia.

Nasycone kwasy tłuszczowe prowadzą do zwiększenia poziomu cholesterolu LDL w krwi. Wspomniana lipoproteina odkłada się na ścianach naczyń krwionośnych, co prowadzi do powstawania blaszek miażdżycowych. Te natomiast zwężają światło naczyń krwionośnych, co zwiększa opór dla przepływu krwi [6].

Kolejnym niepożądanym działaniem dużej ilości nasyconych kwasów tłuszczowych jest to, że przyczyniają się do zwiększenia sztywności naczyń krwionośnych. Mniej elastyczne naczynia trudniej się rozszerzają, co prowadzi do wzrostu ciśnienia krwi.

Opisane skutki spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych tłumaczą dlatego ważne jest ograniczenie ich w codziennej diecie. Należy pamiętać, że głównym źródłem tych kwasów są produkty pochodzenia zwierzęcego. Są one obecne w tłustym mięsie, smalcu, maśle, śmietanie, serach i niektórych olejach roślinnych, takich jak olej kokosowy i palmowy.

Warto również zwracać uwagę na szkodliwe tłuszcze trans, które znajdują się głównie w gotowych produktach wysokoprzetworzonych. Wśród nich są ciasta, dania typu instant, fast foody i słodycze.

Cukry proste

Jak nadmierne spożycie cukru wpływa na ciśnienie krwi.

Cukry dodane, szczególnie te zawarte w napojach, mogą mieć bezpośredni wpływ na ciśnienie krwi. Związek między spożyciem takich produktów a ciśnieniem krwi może częściowo wynikać z wpływu większej ilości soli. Działania mające na celu zmniejszenie spożycia soli i cukru mogą mieć korzystny wpływ na zdrowie [7].

W jednym z badań zmniejszenie spożycia cukru dodanego o 2 – 3 łyżeczki powodowało spadek ciśnienia skurczowego o 8,4 mmHg i spadek ciśnienia rozkurczowego o 3,7 mmHg u kobiet [8].

Istnieją analizy, które sugerują, że duże spożycie fruktozy ma niekorzystny wpływ na ciśnienie krwi. Niestety mechanizmy stymulowania nadciśnienia przez fruktozę są nadal niejasne. Podejrzewa się, że zmniejszenie wydalanie sodu z moczem, może być spowodowane wpływem fruktozy na angiotensynę II. Angiotensyna II zwiększa produkcję aldosteronu. Związek ten zaś sprzyja zatrzymywaniu sodu w nerkach, prowadząc do nadciśnienia [9].

Kolejnym argumentem dla którego warto ograniczyć produkty o dużej zawartości tłuszczu i cukru jest to, że są one wysokokaloryczne. Spożywanie ich w zbyt dużych ilościach może prowadzić do przyrostu masy ciała, co wiąże się z podwyższonym ciśnieniem krwi.

Alkohol

Wpływu alkoholu na ciśnienie krwi.

Spożycie alkoholu ma wpływ na ciśnienie krwi i zostało to potwierdzone w wielu badaniach naukowych. W analizie przeprowadzonej w latach 1999-2004 wykazano, że u osób wolnych od chorób układu krążenia oraz nadciśnienia wypicie większej ilość napojów alkoholowych wiązało się z większym skurczowym ciśnieniem krwi [6, 10,11].

Natomiast w metaanalizie przeprowadzonej w 2001 roku sprawdzano odpowiedź organizmu na różne dawki alkoholu. Wykazano, że zmniejszenie ilości napoju wysokoprocentowego o 67% powodowało znaczne obniżenie średniego ciśnienie krwi zarówno skurczowego o 3,3 mmHg jaki i rozkurczowego o 2,0 mmHg [12].

Naukowcy zwracają uwagę na to, że związek między spożyciem alkoholu a wzrostem ciśnienia krwi może się różnić w zależności od płci, pochodzenia etnicznego oraz obecności chorób współistniejących. Dlatego też zalecenia związane z jego ilością mogą są różnić [11, 13, 14].

Kofeina

Jaki ma wpływ kofeina na ciśnienie krwi i jakie są bezpieczne poziomy jej spożycia.

Kofeina zawarta w kawie może podnosić ciśnienie krwi. Jeżeli natomiast pije się ją regularnie jej efekt jest słaby i trwa dość krótko. Dlatego spożycie tego napoju w ilości nieprzekraczającej 4 filiżanek dziennie, nie powinno stanowić problemu dla większości chorych. Zdarza się, iż niektóre osoby są bardziej wrażliwe na kofeinę, dlatego dokładną ilość kawy dziennie należy dobrać indywidualnie. Picie zbyt dużej ilości kofeiny może wpływać negatywnie na ciśnienie krwi [15].

Jaka jest zatem prawidłowa dieta przy nadciśnieniu?

Dieta DASH: Zasady diety zaprojektowanej do walki z nadciśnieniem

Do najbardziej znanych strategii żywieniowych obniżających ciśnienie krwi należy DASH. Jest to dieta, która znacząco obniża ciśnienie krwi zarówno u osób z prawidłowym ciśnieniem, jak i u osób z nadciśnieniem [16]. DASH to dieta bogata w owoce, warzywa, niskotłuszczowe produkty mleczne, pełnoziarniste produkty zbożowe, nasiona roślin strączkowych, ryby i owoce morza. Zawiera również chudy drób, orzechy, nasiona i oleje roślinne [17].

Przy omawianym schemacie żywienia zaleca się mniejszą ilość tłuszczów nasyconych i całkowitych. W DASH ogranicza się spożycie czerwonego mięsa, słodyczy, soli i cukru [17]. Dieta ta jest podobna do śródziemnomorskiej, ale zawiera mniej tłuszczy.

Składniki mineralne ważne dla zdrowia ciśnienia krwi

Potas

Ten składnik mineralny zalecany jest w formie suplementu u osób stosujących dietę bogatą w sól i chorych na nadciśnienie tętnicze. Amerykański Institute of Medicine zaleca dzienną dawkę potasu na poziomie 4,7 g w celu obniżania ciśnienia krwi [18]. W jednym z badań zauważono również, że zwiększone spożycie potasu obniża ciśnienie krwi u osób z nadciśnieniem bardziej niż u ludzi, u których jest ono prawidłowe [19].

We współczesnej diecie mieszkańców krajów wysokorozwiniętych dominuje żywność wysokoprzetworzona, która jest bogata w sód. Kolejną cechą modelu żywienia tych osób jest mała ilość owoców i warzyw, a to one są źródłem potasu. Wszystko to sprawia, że ilość tego pierwiastka dostarczana z pożywieniem nie jest wystarczająca, dlatego często zaleca się jego suplementację.

Magnez

Istnieją badania, w których udało się udowodnić, że magnez ma właściwości obniżające ciśnienie krwi. Jednym z nich jest praca Nurse’s Health Study, w której wykazano, że spożycie magnezu > 0,35 g dziennie obniżało ciśnienie krwi [20]. Wyniki innego badania wykazały, że suplementacja magnezem wpłynęła na obniżenie skurczowego i rozkurczowego ciśnienia odpowiednio o 3–4 mm Hg i 2–3 mm Hg [21, 22, 23].

Wapń

W niektórych przeglądach badań zauważono, że u osób z niską ilością wapnia w diecie, zwiększenie jego spożycia powoduje obniżenie ciśnienia krwi. Związek między niskim spożyciem tego pierwiastka a ciśnieniem krwi można powiązać z działaniem przytarczyc, witaminy D oraz układem renina–angiotensyna–aldosteron. Wszystkie trzy reagują na niski poziom wapnia w organizmie, w celu zwiększenia jego ilości. Ich wspólne działanie polega na zatrzymaniu wody w organizmie, powodując wzrost ciśnienia krwi [24].

Znaczenie owoców, warzyw i całych ziaren w regulacji ciśnienia krwi

Owoce i warzywa w codziennej diecie są bardzo ważne. Są one źródłem witamin i minerałów, a te ostatnie mogą pomagać w obniżaniu wysokiego ciśnienia krwi. Poza tym, wraz z roślinami strączkowymi oraz nasionami są świetnym źródłem błonnika, który według niektórych badań ma pozytywny wpływ na obniżanie ciśnienia krwi. Istnieją analizy, w których u pacjentów z nadciśnieniem, spożycie błonnika znacząco obniżyło zarówno skurczowe, jak i rozkurczowe ciśnienie krwi, odpowiednio o 5,95 i 4,20 mmHg [25, 26].

Suplementy diety i zioła a nadciśnienie tętnicze

Popularne suplementy i zioła stosowane w celu obniżenia ciśnienia krwi

Czosnek

Badania wykazały, że czosnek może obniżać ciśnienie krwi u osób z nadciśnieniem. Działa poprzez zwiększanie produkcji tlenku azotu, który rozluźnia naczynia krwionośne​ [27, 28]​.

Kwasy tłuszczowe omega-3

Spożycie lub suplementacja wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega 3 może mieć zastosowanie w leczeniu pacjentów z łagodnym nadciśnieniem tętniczym przed rozpoczęciem leczenia farmakologicznego. Należy pamiętać, że zalecane ilości PUFA można osiągnąć, spożywając ryby, takie jak łosoś, makrela, śledź, czy tuńczyk. Rekomenduje się jedzenie tych produktów dwa lub trzy razy w tygodniu, aby osiągnąć co najmniej 500 mg EPA i DHA na dzień. Jeżeli z jakichś powodów jest to niemożliwe, zaleca się codzienne suplementy w formie np. oleju rybnego [29].

Koenzym Q10

Badania sugerują, że suplementacja koenzymu Q10 może być potencjalnie skuteczna w obniżaniu ciśnienia krwi u pacjentów z zaburzeniami układu krążenia oraz chorobami metabolicznymi. Zauważono, że efekty są bardziej widoczne u osób chorych na cukrzycę lub dyslipidemię. W celu określenia dokładnych zaleceń dotyczących dawek i spożycia tego suplementu potrzebne są dalsze badania [30].

Herbata z hibiskusa

Niektóre badania wykazały, że herbata z hibiskusa znacząco obniża ciśnienie krwi. Dotyczyło to zarówno skurczowego, jak i rozkurczowego ciśnienia krwi. Warto zaznaczyć, że omawiany przegląd dotyczył odmiany H. sabdariffa, nad innymi rodzajami konieczne są dalsze badania [31].

Praktyczne wskazówki dla dietetyków

Ocena diety pacjenta pod kątem czynników ryzyka związanych z ciśnieniem krwi.

Z pacjentem należy przeprowadzić dokładny wywiad dietetyczny, uwzględniając spożycie soli, tłuszczów nasyconych, alkoholu i kofeiny. Warto zwrócić uwagę, czy występują inne choroby mogące zwiększać ryzyko pojawienia się nadciśnienia tętniczego.

Plany żywieniowe zmniejszające ryzyko nadciśnienia.

Należy proponować pacjentom dietę bogatą w owoce, warzywa, pełnoziarniste produkty zbożowe i niskotłuszczowe produkty mleczne, ograniczając jednocześnie spożycie soli, tłuszczów nasyconych i cholesterolu. Dietetycy powinni zalecać plany żywieniowe takie jak DASH, które mają udowodnione działanie w obniżaniu ciśnienia krwi.

Edukacja pacjentów na temat znaczenia zmian w diecie i stylu życia

Ważnym jest informowanie pacjentów o wpływie diety na ciśnienie krwi i zdrowie sercowo-naczyniowe. Warto polecić sprawdzanie zawartości soli w spożywanych produktach, aby pacjent przekonał się, ile tego składnika zawiera jego dotychczasowa dieta oraz jak łatwo jest przekroczyć zalecane normy jej spożycia.

Zachęcaj podopiecznych do trwałych zmian w stylu życia, takich jak regularna aktywność fizyczna, unikanie nadmiernego spożycia alkoholu oraz utrzymanie zdrowej masy ciała.

Podsumowanie

Dietetycy odgrywają kluczową rolę w edukacji i wsparciu pacjentów w zakresie zdrowego odżywiania, co jest niezbędne w profilaktyce i leczeniu nadciśnienia. Ważne jest dostosowanie planów żywieniowych do indywidualnych potrzeb podopiecznych, biorąc pod uwagę ich preferencje, stan zdrowia i styl życia, aby osiągnąć dobre rezultaty w zarządzaniu ciśnieniem krwi.

Bibliografia:

1. https://www.who.int/news/item/19-09-2023-first-who-report-details-devastating-impact-of-hypertension-and-ways-to-stop-it
2. https://www.bhf.org.uk/informationsupport/heart-matters-magazine/nutrition/foods-that-lower-blood-pressure
3. Brzezinski WA. Blood Pressure. In: Walker HK, Hall WD, Hurst JW, editors. Clinical Methods: The History, Physical, and Laboratory Examinations. 3rd ed. Boston: Butterworths; 1990. Chapter 16. PMID: 21250111.
4. https://www.hiperedu.pl/index.php/dla_pacjenta/najczesciej_zadawane_pytania/czym_jest_nadcisnienie_tetnicze
5. https://www.nadcisnienietetnicze.pl/wytyczne-ptnt
6. Bazzano LA, Green T, Harrison TN, Reynolds K. Dietary approaches to prevent hypertension. Curr Hypertens Rep. 2013 Dec;15(6):694-702. doi: 10.1007/s11906-013-0390-z. PMID: 24091874; PMCID: PMC4366416.
7. He FJ, MacGregor GA. Salt and sugar: their effects on blood pressure. Pflugers Arch. 2015 Mar;467(3):577-86. doi: 10.1007/s00424-014-1677-x. Epub 2014 Dec 30. PMID: 25547872.
8. Te Morenga L.A., Howatson A.J., Jones R.M., Mann J. Dietary sugars and cardiometabolic risk: Systematic review and meta-analyses of randomized controlled trials of the effects on blood pressure and lipids. Am. J. Clin. Nutr. 2014;100:65–79. doi: 10.3945/ajcn.113.081521.
9. Mansoori S, Kushner N, Suminski RR, Farquhar WB, Chai SC. Added Sugar Intake is Associated with Blood Pressure in Older Females. Nutrients. 2019 Sep 3;11(9):2060. doi: 10.3390/nu11092060. PMID: 31484293; PMCID: PMC6770020.
10. Appel LJ American Society of Hypertension Writing G. ASH position paper: dietary approaches to lower blood pressure. J Am Soc Hypertens. 2009;3(5):321–31. doi: 10.1016/j.jash.2009.08.003.
11. Fan AZ, Li Y, Elam-Evans LD, Balluz L. Drinking pattern and blood pressure among non-hypertensive current drinkers: findings from 1999-2004 National Health and Nutrition Examination Survey. Clin Epidemiol. 2013;5:21–7. doi: 10.2147/CLEP.S12152
12. Xin X, He J, Frontini MG, Ogden LG, Motsamai OI, Whelton PK. Effects of alcohol reduction on blood pressure: a meta-analysis of randomized controlled trials. Hypertens. 2001;38(5):1112–7.
13. Fuchs FD, Chambless LE, Whelton PK, Nieto FJ, Heiss G. Alcohol consumption and the incidence of hypertension: The Atherosclerosis Risk in Communities Study. Hypertens. 2001;37(5):1242–50.
14. Judd SE, McClure LA, Howard VJ, Lackland DT, Halanych JH, Kabagambe EK. Heavy drinking is associated with poor blood pressure control in the REasons for Geographic and Racial Differences in Stroke (REGARDS) study. Int J Environ Res Public Health. 2011;8(5):1601–12. doi: 10.3390/ijerph8051601. This study demonstrated that diabetes and gender significantly modify the association between alcohol consumption and hypertension.
15. https://www.bhf.org.uk/informationsupport/heart-matters-magazine/nutrition/foods-that-lower-blood-pressure
16. Svetkey LP, Simons-Morton D, Vollmer WM, Appel LJ, Conlin PR, Ryan DH, et al. Effects of dietary patterns on blood pressure: subgroup analysis of the Dietary Approaches to Stop Hypertension (DASH) randomized clinical trial. Arch Inter Med. 1999;159(3):285–93.
17. https://diety.nfz.gov.pl/?view=article&id=49:co-znaczy-dash&catid=32&highlight=WyJkYXNoIl0=
18. IOM (Institute of Medicine) Sodium intake in populations: Assessment of evidence. Washington: The National Academies Press; 2013.
19. Geleijnse JM, Kok FJ, Grobbee DE. Blood pressure response to changes in sodium and potassium intake: a metaregression analysis of randomised trials. J Hum Hypertens. 2003;17(7):471–80. doi: 10.1038/sj.jhh.1001575.
20. Ascherio A, Hennekens C, Willett WC, Sacks F, Rosner B, Manson J, et al. Prospective study of nutritional factors, blood pressure, and hypertension among US women. Hypertens. 1996;27(5):1065–72.
21. Kupetsky-Rincon EA, Uitto J. Magnesium: novel applications in cardiovascular disease—a review of the literature. Ann Nutr Metab. 2012;61(2):102–10. doi: 10.1159/000339380.
22. Jee SH, Miller ER, 3rd, Guallar E, Singh VK, Appel LJ, Klag MJ. The effect of magnesium supplementation on blood pressure: a meta-analysis of randomized clinical trials. Am J Hypertens. 2002;15(8):691–6.
23. Kass L, Weekes J, Carpenter L. Effect of magnesium supplementation on blood pressure: a meta-analysis. Eur J Clin Nutr. 2012;66(4):411–8. doi: 10.1038/ejcn.2012.4.
24. Villa-Etchegoyen C, Lombarte M, Matamoros N, Belizán JM, Cormick G. Mechanisms Involved in the Relationship between Low Calcium Intake and High Blood Pressure. Nutrients. 2019 May 18;11(5):1112. doi: 10.3390/nu11051112. PMID: 31109099; PMCID: PMC6566648.
25. Streppel MT, Arends LR, van’t Veer P, Grobbee DE, Geleijnse JM. Dietary fiber and blood pressure: a meta-analysis of randomized placebo-controlled trials. Arch Int Med. 2005;165(2):150–6. doi: 10.1001/archinte.165.2.150.
26. Whelton SP, Hyre AD, Pedersen B, Yi Y, Whelton PK, He J. Effect of dietary fiber intake on blood pressure: a meta-analysis of randomized, controlled clinical trials. J Hypertens. 2005;23(3):475–81.
27. https://www.mdpi.com/2076-3921/11/8/1419
28. Ried K. Garlic lowers blood pressure in hypertensive subjects, improves arterial stiffness and gut microbiota: A review and meta-analysis. Exp Ther Med. 2020 Feb;19(2):1472-1478. doi: 10.3892/etm.2019.8374. Epub 2019 Dec 27. PMID: 32010325; PMCID: PMC6966103.
29. Cabo J, Alonso R, Mata P. Omega-3 fatty acids and blood pressure. Br J Nutr. 2012 Jun;107 Suppl 2:S195-200. doi: 10.1017/S0007114512001584. PMID: 22591893.
30. Dose-Response Effect of Coenzyme Q10 Supplementation on Blood Pressure among Patients with Cardiometabolic Disorders: A Grading of Recommendations Assessment, Development, and Evaluation (GRADE)-Assessed Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials, Zhao, DanLiang, YingDai, SumingHou, ShanshanLiu, ZhihaoLiu, MeitongDong, XiaoxiZhan, YiqiangTian, ZezhongYang, Yan et al., Advances in Nutrition, Volume 13, Issue 6, 2180 – 2194
31. Najafpour Boushehri S, Karimbeiki R, Ghasempour S, et al. The efficacy of sour tea (Hibiscus sabdariffa L.) on selected cardiovascular disease risk factors: A systematic review and meta-analysis of randomized clinical trials. Phytotherapy Research. 2020; 34: 329–339. https://doi.org/10.1002/ptr.6541