Czystek, znany jest także pod nazwą „skalna róża”. Jest wiecznie zielonym krzewem, charakterystycznym dla makii śródziemnomorskiej. Roślina charakteryzuje się delikatnymi, różowymi kwiatami oraz przyjemnym żywicznym zapachem [1]. Czystek szary (Cistus × incanus L.) jest najczęściej stosowanym w Polsce gatunkiem [2]. Jest on mieszańcem dwóch gatunków: Cistus albidus L. i Cistus crispus L.. Popularność czystka szarego wynika z jego tradycyjnego zastosowania w medycynie śródziemnomorskiej i bliskowschodniej [3].
Tradycyjnie surowiec stosowany był jako środek wzmacniający odporność, przeciwzapalny, przeciwwrzodowy oraz przyspieszający gojenie się ran [2, 3]. Obecnie na licznych blogach czystek zyskał popularność jako „panaceum” na różne dolegliwości. Wymienia się jego wpływ na problemy od przeziębienia po choroby pasożytnicze, czy nawet nowotwory [2]. Niektóre fora internetowe sugerują, że roślina może okazać się pomocna także w leczeniu niedokrwistości, alergii skórnych, a nawet wybielaniu zębów [4]. W niniejszym artykule omówione zostaną wybrane tylko te właściwości czystka, które zostały dotychczas potwierdzone badaniami naukowymi.
Składniki aktywne charakterystyczne dla czystka
Skład chemiczny czystka różni się w zależności od gatunku oraz warunków, w jakich roślina rośnie. Do głównych składników aktywnych zawartych w liściach czystka szarego zaliczane są flawonoidy. Są to kwercetyna, kemferol, apigenina, rutyna oraz luteolina. W surowcu występują także inne związki polifenolowe m.in. katechina i jej pochodne oraz proantocyjanidyny. Ważną grupą związków wchodzących w skład czystka są także związki lotne, wchodzące w skład olejku eterycznego. Należą do nich m.in. monoterpeny, seskwiterpeny oraz diterpeny (typu labdanu) [3, 5].
Dostępne na rynku produkty z czystka
Dostępne w Polsce preparaty pochodzą z importu lub są produkowane w Polsce z surowca pochodzącego z Turcji, Grecji i Albanii. Czystek szary dostępny jest na rynku pod różnymi postaciami. Najpopularniejszą z nich jest suszone ziele lub liście czystka, służące do przygotowywania naparów. Z suszonego i rozdrobnionego ziela czystka przygotowywać można także nalewki – na alkoholu etylowym lub winie.
Komercyjnie dostępne są także tabletki, kapsułki pastylki do ssania oraz spraye (do stosowania doustnego) z dodatkiem ekstraktu z czystka. Ekstrakt dodawany jest także do żeli, maści i kremów przeznaczonych m.in dla osób z atopowym zapaleniem skóry. Czystek wraz z innymi roślinami o właściwościach immunomodulujących, takimi jak jeżówka, wchodzi w skład mieszanek ziołowych [5, 6, 7].
Czystek szary. Właściwości i zastosowanie
Składniki aktywne zawarte w czystku wykazują szereg właściwości korzystnych dla zdrowia. Prozdrowotne właściwości roślina zawdzięcza zarówno polifenolom, jak i związkom zawartym w olejku eterycznym, obecnym we frakcji lotnej.
Czystek szary najbardziej znany jest ze swoich właściwości przeciwutleniających. Wykazano, że bogate w antyoksydanty ekstrakty z czystka, w 80% wygaszały rodnik DPPH. Właściwości te różniły się nieznacznie w zależności od pochodzenia surowca (Albania, Grecja, Cypr, Turcja) [1]. Silne właściwości przeciwutleniające wykazywał także czystek szary pochodzący z Bułgarii. Co ciekawe, Dimcheva i wsp. wykazała, że przeciwutleniające właściwości wykazują nie tylko letnie i zimowe liście czystka, ale także zdrewniałe łodygi, pączki i nasiona [8].
Właściwości antyoksydacyjne czystka potwierdzono także w badaniach z udziałem ludzi.
Polscy naukowcy stwierdzili, że regularne spożywanie naparów z czystka przez 3 miesiące, powoduje obniżenie markerów stresu oksydacyjnego (malondialdehydu oraz zaawansowanych produktów oksydacji białek) w organizmie. Ponadto napary wpłynęły korzystnie na gospodarkę lipidową osób badanych. U uczestników badania odnotowano podwyższenie poziomu „dobrego” cholesterolu oraz obniżenie stężenia trójglicerydów. Połączenie potencjału antyoksydacyjnego z korzystnym wpływem na profil lipidowy może sprawić, że czystek znajdzie zastosowanie w prewencji chorób sercowo-naczyniowych o podłożu miażdżycowym [9].
Czystek znany jest także ze swoich właściwości przeciwbakteryjnych i przeciwwirusowych. Wykazano, że czystek ogranicza adhezję bakterii w jamie ustnej. Wittphal i wsp. stwierdzili, że polifenole zawarte w czystku hamują rozwój Streptococcus mutans – bakterii odpowiedzialnej za próchnicę zębów [10]. Przeciwbakteryjne właściwości czystka potwierdzono także w stosunku do krętków Borrelia burgdorferi, wywołującej boreliozę. W tym przypadku jednak składnikami aktywnymi hamującymi rozwój bakterii były związki zawarte w olejku eterycznym [5].
Rebensburg i wsp. wykazali, że związki biologicznie czynne, zawarte w czystku szarym mają także właściwości przeciwwirusowe, m.in w odniesieniu do wirusa HIV. Związki zawarte w ekstraktach blokowały glikoproteiny wirusa HIV, które odpowiadają za łączenie się patogenu z komórkami gospodarza. Ekstrakty z czystka nie uszkadzały komórek gospodarza oraz nie wywoływały oporności (w ciągu 24 tygodni) [11].
Żywność funkcjonalna. Nowe możliwości
Czystek szary, ze względu na wysoką zawartość antyoksydacyjnych składników może znaleźć zastosowanie jako dodatek do żywności funkcjonalnej. Dotychczas prowadzono próby wzbogacenia makaronu i pieczywa suszem z czystka. Dodatek surowca zwiększał zawartość polifenoli oraz potencjał antyoksydacyjny produktów. Zamiana 3% mąki pszennej na susz z czystka pozwalała na zachowanie korzystnych cech sensorycznych produktów, przy zwiększeniu ich prozdrowotnego potencjału [12, 13].
Dodatkiem do żywności może być także olejek z czystka, który jest surowcem aromatyzującym. Olejek został w USA dopuszczony do obrotu przez FDA (Food and Drug Administration) [1].
Podsumowanie
Czystek szary jest surowcem roślinnym o wysokiej zawartości antyoksydantów. Wykazuje on nie tylko właściwości przeciwutleniające, ale także przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe oraz w korzystny sposób wpływa na profil lipidowy. Szereg właściwości czystka sprawia, że może on być stosowany jako surowiec wzmacniający odporność oraz wspomagający leczenie infekcji. Ze względu na wysoką zawartość składników aktywnych czystek w przyszłości może znaleźć zastosowanie w produkcji żywności funkcjonalnej.
Piśmiennictwo:
- Newerli-Guz, J. i Erdman M (2015). Ocena wybranych wyróżników jakościowych czystka (róży skalnej) Cistus incanus L.. Probl Hig Epidemiol, 2015, 96(3): 693-696.
- https://www.aptekarzpolski.pl/wiedza/czystek-ziolowy-hit/ (dostęp 10.08.2020)
- Szeremeta Dariusz. (2019). Skład chemiczny rośliny leczniczej Cistus incanus L. (czystek szary) a jej wybrane właściwości biologiczne. Praca doktorska. Katowice : Uniwersytet Śląski.
- https://polskatimes.pl/czystek-w-czym-tkwi-jego-tajemnica-wybiela-zeby-i-leczy-raka-czystek-cena-czystek-opinie/ar/3847809 (dostęp 10.08.2020)
- Kubica, P., Ekiert, H., Ekiert, H.J. i Szopa, A. (2016). Gatunki rodzaju Cistus sp. – taksonomia, występowanie, skład chemiczny, aplikacje terapeutyczne i badania biotechnologiczne. Post Fitoter, 17(3): 179-188.
- https://lronline.pl/pl/cistus-incanus-czystek/1847-cistus-incanus-spray-lr.html?gclid=Cj0KCQjwyJn5BRDrARIsADZ9ykHo71vo_lDNfFgF8ysjqE0W81Xvjtvd9tUXYruokmsY3 ejF-FDnZ8gaAvX6EALw_wcB (dostęp 10.08.2020)
- https://rozanski.li/3389/rozmyslania-nad-czystkiem-cistus/ (dostęp 10.08.2020)
- Dimcheva V. & Karsheva, M. (2018). Cistus incanus from Strandja Mountain as a Source of Bioactive Antioxidants. Plants (Basel), 7(1):8.
- Kuchta, A., Konopacka, A., Waleron, K., Viapiana, A., Wesołowski, M., Dąbkowski, K., Ćwiklińska, A., Mickiewicz, A., Śledzińska, A., Wieczore, E., Gliwińska, A.,Kortas-Stempak, B. & Jankowski, M. (2019). The effect of Cistus incanus herbal tea supplementation on oxidative stress markers and lipid profile in healthy adults. Cardiol J, doi: 10.5603/CJ.a2019.0028.
- Wittpahl, G, Kölling-Speer, I., Basche, S., Herrmann, E., Hannig, M., Speer, K. & Hannig, C. (2015). The Polyphenolic Composition of Cistus incanus Herbal Tea and Its Antibacterial and Anti-adherent Activity against Streptococcus mutans. Planta Med, 2015, 81(18):1727-35.
- Rebensburg, S. Helfer, M., Schneider, M., Koppensteiner, H., Eberle, J., Schindler, M., Gürtler, L. & Brack-Werner, R. (2016). Potent in vitro antiviral activity of Cistus incanus extract against HIV and Filoviruses targets viral envelope proteins. Sci Rep, 6:20394.
- Lisiecka, K., Wójtowicz, A., Dziki, D. & Gawlik-Dziki U. (2019). The influence of Cistus incanus L. leaves on wheat pasta quality. J Food Sci Technol, 56(9):4311-4322.
- Cacak-Pietrzak, G., Różyło, R., Dziki, D., Gawlik-Dziki, U., Sułek, A. & Biernacka (2019). Cistus incanus L. as an Innovative Functional Additive to Wheat Bread. Foods, ;8(8):349.
