Elektrolity, czym są i jak jest uzupełniać

Elektrolity są to substancje, które mają zdolność przewodzenia prądu elektrycznego. W organizmie człowieka sole sodu, potasu, chloru, wapnia i magnezu dysocjują. Oznacza to, że wspomniane związki rozpadają się na jony w roztworze wodnym. W przestrzeni zewnątrzkomórkowej głównym kationem jest sód, a anionem chlorek. W płynie wewnątrzkomórkowym główną rolę odgrywa kation potasu, a fosforany i białczany stanowią najważniejsze aniony. Te związki odpowiadają za utrzymanie homeostazy [1].  W tym artykule poznasz charakterystykę poszczególnych elektrolitów oraz wskazania do ich uzupełnienia.

SPIS TREŚCI

1. Zapotrzebowanie na wybrane elektrolity
2. Źródła pokarmowe
3. Charakterystyka wybranych elektrolitów
   1. Sód
   2. Potas
   3. Magnez
   4. Wapń
   5. Chlor
4. Zaburzenia elektrolitowe
   1. Odwodnienie a elektrolity
   2. Zaburzenia żołądkowo-jelitowe
   3. Elektrolity a sport
   4. Elektrolity a suche powietrze i klimat wysokogórski
5. Podsumowanie

Zapotrzebowanie na wybrane elektrolity

W tabeli poniżej przedstawiono normy określające zapotrzebowanie na wybrane pierwiastki. Dotyczą one osób zdrowych osób w przedziale wiekowym 19-50 lat. Przestawione wartości nie odnoszą do populacji uprawiającej sport wyczynowy.

Normy na sód, potas i chlor zostały ustalone na podstawie wystarczającego spożycia (Al.). Natomiast magnez i wapń określone są według zalecanego spożycia (RDA-Recommended Dietary Allowances). W przypadku sodu częściej przedstawia się zapotrzebowanie na sól kuchenną.

Tabela 1. Normy na wybrane elektrolity dla osób dorosłych

Pierwiastek	Rodzaj normy	Norma u kobiet	Norma u mężczyzn
Sód (mg)	AI	1500	1500
Potas (mg)	AI	3500	3500
Chlor (mg)	AI	2300	2300
Magnez (mg)	RDA	400	310
Wapń (mg)	RDA	1000	1000

Źródło: Jarosz M, Rychlik E, Stoś K, Wierzejska R, Wojtasik A, Charzewska J i wsp. (2020) Normy żywienia dla populacji Polski: Instytut Żywności i Żywienia; 2017.

Źródła pokarmowe elektrolitów

Tabela 2. Źródła pokarmowe wybranych elektrolitów.

Pierwiastek	Źródła pokarmowe
Sód	sól kuchenna i produkty ją zawierające: produkty zbożowe np. pieczywo, przetwory mięsne np. wędliny, produkty mleczne np. sery podpuszczkowe, produkty wysokoprzetworzone, żywność typu fast-food
Potas	warzywa (w Polsce znaczący udział stanowią ziemniaki), owoce (zwłaszcza suszone, banan, melon, awokado), orzechy i nasiona, rośliny strączkowe, mleko i przetwory, mięso, produkty zbożowe,
Chlor	sól kuchenna i produkty ją zawierające
Magnez	suche nasiona roślin strączkowych, kakao i wyroby je zawierające, orzechy, pełnoziarniste produkty zbożowe, twarda woda pitna, woda mineralna bogata w magnez np. Kryniczanka, Staropolanka, Muszynianka, Magnesia
Wapń	mleko i przetwory mleczne, napoje roślinne i przetwory wzbogacane w wapń woda mineralna np. Kryniczanka, Muszyna, Cisowianka orzechy np. migdały, suszone owoce np. figi, nasiona np. mak, suche nasiona roślin strączkowych

Źródło: Baza danych USDA, Baza danych IŻŻ, Jarosz M, Rychlik E, Stoś K, Wierzejska R, Wojtasik A, Charzewska J
i wsp. (2020) Normy żywienia dla populacji Polski: Instytut Żywności i Żywienia; 2017.

Najważniejsze elektrolity

Sód

Sól kuchenna jako źródło sodu jest kojarzona negatywnie. Kiedyś to był towar luksusowy. Określano ją białym złotem, a obecnie często nazywana jest białą śmiercią.  W organizmie człowieka znajduje się 92-105 gramów. Wchodzi w skład kości, tkanek oraz jest obecny w płynach wewnątrzkomórkowych. W surowicy krwi stężenie waha od 135 do 145 mmol/l.

W zależności od ilości zwiększa się wydalanie z moczem bądź dochodzi do gromadzenia w organizmie. Odpowiada za ciśnienie onkotyczne oraz równowagę-kwasowo-zasadową. Wraz z potasem odpowiada za powstawanie impulsu nerwowego, który warunkuje poprawną pracę mięśni i układu nerwowego. Wchodzi również w skład kwasu solnego, który zapewnia właściwe środowisko w żołądku.

Czy osoby aktywne mogą jeść więcej soli?

Zapotrzebowanie dla sportowców powinno być ustalone indywidualne przez dietetyka sportowego. Normy i zalecenia nie dotyczą tej grupy populacji. W przypadku amatorów zapotrzebowanie może być wyższe, ale nie musi. Ich wysiłek może powodować niewielkie straty sodu podczas ćwiczeń.

Niedobór sodu

Hiponatremia zazwyczaj wynika z zaburzeń zdrowotnych lub sportu wyczynowego. Charakterystyczne objawy to osłabienie organizmu, zaburzenia orientacji, ból głowy, zmniejszenie łaknienia, nudności i wymioty. Łatwe do zauważenia są obrzęki w okolicy dłoni i stóp.  Nagły lub długotrwały niedobór może powodować stan zagrożenie życia. Nie można ignorować bólu głowy, który wraz z zaburzeniami świadomości zwiastują występowania encefalopatii z rozcieńczenia. Inny stan krytycznego niedoboru to obrzęk płuc objawiający się kaszlem i świszczącym oddechem.

Nadmiar sodu

Nadmiar występuje powszechnie, dlatego skutki są dobrze znane. Długotrwały prowadzi do zwiększonej zachorowalności na choroby układu krążenia, nowotwór żołądka i prawdopodobnie raka przełyku. Dodatkowo stwierdza się zwiększone ryzyko osteoporozy i kamicy nerkowej, a nawet otyłości [1-5].

Potas

U osoby dorosłej znajduje się około 150 g tego pierwiastka. Większość (90%) znajduje się w przestrzeni wewnątrzkomórkowej. Jony potasu, dzięki różnemu rozmieszczeniu zapewniają utrzymanie błon komórkowych. Prawidłowe stężenie potasu w surowicy mieści się w zakresie: 3,5–5,0 mEq / l.  Poza rolą elektrolitu odpowiada za funkcjonowanie wielu enzymów. Uczestniczy również w  metabolizmie białek i węglowodanów. Potas wraz z sodem przemieszcza się drogą transportu aktywnego przez pompę sodowo-potasową. Powstają różnice potencjałów, co umożliwia przewodzenie impulsu nerwowego. 

Niedobór potasu

Niskie stężenie potasu w surowicy określany jest mianem hipokaliemii. Przyczyną jest zmniejszone spożycie lub jego nadmierne wydalanie. Straty potasu z moczem mogą być spowodowane nieodpowiednim leczeniem, zaburzeniami endokrynologicznymi oraz chorobami nerek. Możliwe są również straty przez przewód pokarmowy. Należą do nich: długotrwała lub ostra biegunka, wymioty, przewlekłe nadużywanie środków przeczyszczających, niedrożność jelit i infekcje.

Główne zagrożenie stanowi stosowanie leków moczopędnych. Około 80% pacjentów przyjmujących diuretyki ma objawy hipokaliemii. Ponadto stosowanie diuretyków pętlowych i tiazydowych może sprzyjać współistniejącej hipomagnezemii.  Hipokaliemia związana z niedoborem magnezu jest często oporna na leczenie.

Podczas hipokalemii mogą występować łagodne objawy np. skurcze mięśni lub ich brak. Nagły spadek stężenia potasu stanowi zagrożenia zdrowia i życia. Długotrwały niedobór często występuje u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym. Ponadto może prowadzić do arytmii, udaru mózgu, niewydolności lub zawału mięśnia sercowego.

Nadmiar potasu

Hiperkalemia to poważne zaburzenie gospodarki elektrolitowej. Nie stwierdza się ryzyka nadmiernej podaży z dietą. Istniejące zagrożenie związane jest z nieprawidłowa suplementacja lub nieodpowiednie stosowaniem soli potasowej zamiast soli kuchennej. Główną przyczyną są choroby nerek m.in. przewlekła choroba nerek [2,4,6].

Wapń

Znany jest głównie z funkcji budulcowej – wchodzi w skład kości i zębów.  W ustroju jest go niewiele, ale odgrywa równie ważną rolę. Uczestniczy w przewodnictwie impulsów nerwowych, regulacji hormonalnej. Odpowiada za skurcze mięśni oraz poprawne działanie układu krążenia.  Wpływa na obniżenie ciśnienia tętniczego, a także odpowiada za krzepnięcia krwi.  Stanowi aktywator enzymów i zmniejsza napięcie błon komórkowych. Należy pamiętać, to pierwiastek silny związany ze stężeniem witaminy D, fosforu, magnezu i sodu.

Niedobór wapnia

Niedobór wapnia w ustroju może sprzyjać skurczom mięśni i zaburzeniom neurologicznym, jak
i powodować nadciśnienie tętnicze. Jednostką chorobową związaną z hipokalcemią jest tężyczka.

Nadmiar wapnia

Zazwyczaj wynika ze zbyt dużej dawki suplementów diety. Prowadzi do chorób nerek, zwapnienia naczyń, zaburzenia homeostazy, zwiększonej zachorowalności powodu choroby sercowo-naczyniowych oraz nowotworów. Wpływa również na zmniejszone wchłanianie innych składników mineralnych np. magnezu [2,8].

Magnez

Kation magnezu wraz z kationem potasu są najważniejszymi dodatnimi jonami w przestrzeni wewnątrzkomórkowej. Sam magnez odpowiada za aktywację ponad 300 enzymów np. pompy sodowo—potasowej. Jako antagonista wapnia bierze udział w kurczliwości mięśni.  Dodatkowo uczestniczy w przewodnictwie nerwowym, regulacji ciśnienia krwi oraz w syntezie białka. Jego rolą jest również utrzymanie termoregulacji i gospodarki mineralnej.

Niedobór magnezu

Może przebiegać w sposób bezobjawowy. W przypadku silnej hipomagnezemii występuje apatia, senność, ogólne osłabienie organizmu, brak apetytu, nudności i wymioty. Charakterystyczne są zaburzenia w przewodzeniu nerwowo-mięśniowym np. skurcze mięśni. Niskie stężenie w surowicy może powodować i nasilać hipokalcemię, ze względu na zaburzenia pracy parathormonu.

Nadmiar magnezu

Wynika głównie z suplementów. Wysokie dawki mogą powodować zatrucie, a nawet zmiany w elektrokardiogramie serca. [2,4,7].

Chlor

Chlor występuje w postaci chlorków. Poziom ich w surowicy krwi waha się między 80, a 106 mmol /l. Wspomniane stężenie jest zależne od sodu. Wraz ze wzrostem stężenia sodu rośnie stężenie jonów chlorkowych. Występuje analogiczna sytuacja w przypadku spadku stężenia danego z jonów. Anion chlorkowy uczestniczy w regulacji równowagi kwasowo-zasadowej oraz gospodarki wodno-elektrolitowej. Chlor jest składnikiem śliny i soku żołądkowego. 

Niedobór i nadmiar

Niedobór i nadmiar występują w sytuacjach zagrożenia zdrowia lub życia. Niedobór występuje w przypadku strat przez skórę, przewód pokarmowy lub z moczem. Może wystąpić przy hipeproteinemii lub na skutek podawania płynów bezelektrolitowych. Hipochloremia jest związana z zasadowicą metaboliczną. Nadmiar może towarzyszyć przy hipoproteinemii. Najczęściej wynika z utraty  wodorowęglanów drogą przewodu pokarmowego, układu moczowego lub w przypadku zagęszczenia krwi.  Powoduje kwasicę metaboliczną [1,2].

Zaburzenia elektrolitowe

Odwodnienie i niedobór elektrolitów

W praktyce klinicznej często dochodzi do zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej.  W zależności od zawartości płynów i elektrolitów, zwłaszcza sodu wyróżniamy:

Odwodnienie izotoniczne – obniżenie poziomu płynów w przestrzeni zewnątrzkomórkowej i brak zmian w przestrzeni wewnątrzkomórkowej.  Wynika ze strat wody i elektrolitów w proporcjach odpowiadających ilości w płynie zewnątrzkomórkowym. Inną przyczyną jest utrata krwi pełnej. Brak widocznych zmian w stężeniu sodu (135–145 mmol / l).

Przyczyny:

• zaburzenia pracy przewodu pokarmowego: (wymioty, biegunka, straty soków trawiennych przez przetoki), niedrożność jelit, zapalenie otrzewnej
• sytuacje krwotok, rozległe oparzenia,
• utraty soli przez nerki, wielomocz, nadmierne lub nieprawidłowe stosowanie niektórych leków moczopędnych
• nadmierna potliwość u chorych z mukowiscydozą;
• ultrafiltracja w czasie hemodializy

Odwodnienie hipertoniczne – ujemny bilans wolnej wody. Spowodowane jest niedostateczną podażą wody, utratą samej wody bez elektrolitów lub utratą płynów hipotonicznych. Stężenie sodu w surowicy krwi jest podwyższone > 145 mmol/l.

Przyczyny i grupy ryzyka:

• osoby nieprzytomne, niemowlęta
• urazy głowy, karmienie roztworami hipertonicznymi przez zgłębnik, zaburzenia ośrodka pragnienia przy zmianach zapalnych lub zwyrodnieniowych ośrodkowego układu nerwowego (OUN),
• choroby płuc objawiające się hiperwentylacja gorączka, nadmierna potliwość
• utrata przez przewód pokarmowy (wodniste biegunki)
• utrata przez nerki (moczówka prosta, wielomocz w przebiegu chorób nerek lub cukrzycy, diureza osmotyczna)

Odwodnienie hipotoniczne – utrata płynów izotonicznych wyrównywana podawaniem płynów bezelektrolitowych.  Obniżenie stężenia sodu < 135 mmol/. Stężenie sodu w moczu nie przekracza 30 mmol/l (z wyjątkiem przypadków związanych z utratą sodu).

Przyczyny:

• utrata elektrolitów przez nerki (choroby nerek np. przewlekła choroba nerek -zwłaszcza przy znacznym spadku GFR i oligurii, niedoczynność kory nadnerczy np. choroba Addisona)
• utrata elektrolitów przez przewód pokarmowy i skórę lub spowodowana zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym
• spożywanie płynów o niskiej zawartości elektrolitów.

Objawy osłabienie, zawroty głowy, tachykardia, bóle głowy, nudności, wymioty, zaburzenia świadomości drgawki. Dodatkowo mogą pojawić się skurcze mięśni, zmniejszenie napięcia i elastyczności skóry, a nawet stany gorączki. Osoba nie odczuwa zwiększonej chęci spożywania płynów, gdyż nie dochodzi do pobudzenia ośrodków pragnienia. Jednak może występować metaliczny smak w ustach. 

Znaczenie kliniczne, w których istotna jest podaż elektrolitów, szczególnie sodu to odwodnienie hipotoniczne i izotoniczne. Na przewlekłe zaburzenia elektrolitowe narażeni są pacjenci z nieswoistymi zapalnymi chorobami jelit, zespołem krótkiego jelita, ileostomią, chorobą nowotworową, chorobami nerek. Również niebezpieczną sytuacją jest nadmiar (przewodnienie) [9].

Zaburzenia żołądkowo-jelitowe

Częstym zjawiskiem, w którym zalecana jest podaż elektrolitów w warunkach domowych to infekcje. Biegunka lub wymioty zazwyczaj u osób dorosłych nie wymagają interwencji lekarskiej, ale nie należy ich bagatelizować. Zupełnie inaczej jest w przypadku dzieci, u których odwodnienie może stanowić przyczynę hospitalizacji. Inną grupę ryzyka stanowią osoby starsze.

Udowodnione działanie lecznicze ostrej biegunki mają doustne płyny nawadniające (ORS). Praca nad nimi trwa od wczesnych lat siedemdziesiątych. Powstały w celu regulacji nawodnienia i zapobieganiu wystąpieniu kwasicy metabolicznej. Zalecany skład płynu nawadniającego wg WHO: ½ łyżeczki soli kuchennej, ½ łyżeczki chlorku potasu, 8 łyżeczek cukru, pół łyżeczki sody oczyszczonej, litr wody. Napój ten musi dokładnie odmierzone proporcje, dlatego bezpieczniej jest skorzystać z gotowych preparatów dostępnych w aptece. Zalicza się je do żywności specjalnego przeznaczenia medycznego [10,11]. Należy wybierać produkty z informacją o osmolarności i o krótkim, zrozumiałym składzie. Wymagane składniki to glukoza jednowodna oraz sole pierwiastków np., chlorek sodu lub cytrynian sodu, chlorek potasu. Przykład spełniający wymagania to Orsalit. Innym produkt to Gastrolit, który jest lekiem.

Elektrolity u sportowców

Zazwyczaj woda i zdrowie żywienia zapewniają utrzymanie gospodarki wodno-elektrolitowej. Jednak w artykułach sezonu letniego lub o tematyce sportowej często pojawiają się rozbieżne informacje. Osoby aktywne fizycznie mogą zrozumieć, że nie ma konieczności ograniczania soli kuchennej. Gdzie indziej można znaleźć receptury na napoje spełniające funkcję izotoników. Zazwyczaj zawierają połączenie wody, soku z wybranego owocu cytrusowego oraz soli. Zazwyczaj pomijane jest źródło węglowodanów prostych, a ono jest równie istotne.

Wysiłek fizyczny powoduje zwiększony obrót wody w zależności od intensywności i czasu. Dlatego wymaga rekompensaty oddalanego ciepła poprzez zwiększone wydzielanie potu. Straty wody i elektrolitów uzależnione są od intensywności i czasu wykonywanej pracy. Szczególnie w przypadku zawodowych sportowców zapotrzebowanie powinno być określone indywidualnie. Organizm człowieka w największym stopniu wydala sód i chlor z potem. Potas, wapń i magnez są tracone w mniejszej ilości.

Napoje hipotoniczne

Woda mineralna zaliczana do napojów hipotonicznych powinna stanowić podstawowe źródło płynów. Jest wystarczająca podczas krótkiego wysiłku do godziny. Woda z napojów hipotonicznych jest wchłaniana zbyt szybko i nie wystarcza podczas długotrwałej aktywności.

Napoje izotoniczne

Napoje izotoniczne cechują się osmolarnością 250-330 mmol/kg, czyli zbliżoną do osocza. Składniki osmotycznie czynne to elektrolity oraz cukry. Gotowe produkty należy wybierać na podstawie składu, a nie znanej nazwy. Można przyrządzić domowy napój. Powinien on zawierać wodę, sól, cukier lub miód oraz sok z owocu cytrusowego. Istnieją warianty również z sokiem żurawinowym, czy płatkami ryżowymi. Zastosowanie może znaleźć woda kokosowa. Pomimo odpowiedniej osmolarności samodzielnie nie jest naturalnym izotonikiem. Ma zbyt niską ilość sodu, a w zamian wyróżnia się zbyt wysoką zawartością potasu.

Napoje hipertoniczne

Natomiast napoje hipertoniczne mają osmolarność powyżej 330 mOSM, a zawartość węglowodanów większą niż 10% całkowitej zawartości.  Zaliczane do nich są np. soki owocowe lub odżywki białkowo-węglowodanowe. Ich rolą jest odbudowa glikogenu, a nie nawadnianie. Zwalniają one wchłanianie wody w jelitach. Mogą prowadzić do zaburzeń żołądkowo-jelitowych nasilając stopień odwodnienia i zmniejszając efektywność wysiłku u sportowców.

Podczas aktywności fizycznej przeciwwskazane są napoje gazowane energetyczne. Hamują one uczucie pragnienia, zawierają dużo cukru oraz działają moczopędnie. Ich spożycie prowadzi do zwiększenia zawartości gazów w przewodzie pokarmowym, co  zmniejsza efektywność wentylacji płuc [5,12,13].

Wpływ otoczenia

Nagłe fale upałów i duża wilgotność utrudnia normalne funkcjonowanie, a tym bardziej aktywność fizyczną. Organizm człowieka ma zdolność adaptacji do panujących warunków. To umożliwia podejmowanie sportu zawodowego w zupełnie innych warunkach klimatycznych. Skład i ilość potu są zmienne. Istnieje możliwość wydzielania sodu i chloru z potu przez gruczoły potowe. W zależności od stopnia aklimatyzacji do wysokich temperatur zdolność do wchłaniania sodu i potasu wzrasta nawet dwukrotnie. Najprostszy sposób to obserwacja białych śladów soli na przepoconej odzieży w celu szacowania strat sodu.

Proces aklimatyzacji trwa średnio 7-15 dni. W przypadku przeciętnego człowieka latem należy zachować zdrowy rozsądek. Nie jest to zalecany moment na bicie rekordów życiowych, ale nie stanowi przeciwskazania do aktywności fizycznej.

Jeżeli to możliwe warto planować trening sportowy rano lub wieczorem. Należy pamiętać o odpowiednim nawodnieniu wodą, zwłaszcza wysokozmineralizowną oraz dbać o zróżnicowaną dietę. Ważna jest prewencja odwodnienia przed wykonywaną pracą. Podczas należy spożywać małe porcje płynów oraz uzupełnić straty już po. Napoje izotoniczne są zalecane w przypadku intensywnych i długotrwałych wysiłków. To dotyczy nie tylko sportowców, ale również osoby wykonujące ciężką pracę fizyczną na nasłonecznionym terenie [5].

Suche powietrze, wysokie ogrzewanie, klimatyzacja

Bardzo suche powietrze to sytuacja, w której zwiększona podaż elektrolitów jest przeciwwskazana. Dotyczy ona osób przebywających w zamkniętych pomieszczeniach z ogrzewaniem lub klimatyzacją oraz na terenach górskich. W takich warunkach występują duże straty wody poprzez pęcherzyki płucne.  Organizm ludzki nie traci elektrolitów i występuje ryzyko ich nadmiernego zgromadzenia. Zalecane spożycie wody i napojów hipotoniczne. Szczególną uwagę należy zachować podczas pobytu na wysokościach powyżej 2000 metrów nad poziomem morza. Zachodząca wtedy adaptacja krwinek w połączeniu z odwodnieniem sprzyja zagęszczeniu krwi [5].

Podsumowanie

Woda to niezbędnik w życiu człowieka, ale bez elektrolitów jest bezużyteczna. Kationy i aniony obecne w przestrzeni zewnątrz i wewnątrzkomórkowej odpowiadają za utrzymanie homeostazy. Racjonalne żywienie i nawodnienie są wystarczające dla zdrowych osób. Jednak w przypadku choroby, szczególnie nagłych epizodów może być koniecznie sięgnięcie po dodatkowe źródła. Również długotrwały wysiłek wymaga uzupełnienia elektrolitów. Jednak w przypadku wątpliwości dotyczącego zapotrzebowania, warto poradzić się specjalisty.  

Piśmiennictwo

1. Terry J. (1994). The major electrolytes: sodium, potassium, and chloride. Journal of intravenous nursing : the official publication of the Intravenous Nurses Society, 17(5), 240–247.
2. Jarosz M, Rychlik E, Stoś K, Wierzejska R, Wojtasik A, Charzewska J, et al. (2020) Normy żywienia dla populacji Polski: Instytut Żywności i Żywienia;
3. Kumar, S., & Berl, T. (1998). Sodium. Lancet (London, England), 352(9123), 220–228
4. Weiss-Guillet, E. M., Takala, J., & Jakob, S. M. (2003). Diagnosis and management of electrolyte emergencies. Best practice & research. Clinical endocrinology & metabolism, 17(4), 623–651. https://doi.org/10.1016/s1521-690x(03)00056-3
5. Mikulski T. (2020). Woda i elektrolity podczas wysiłku fizycznego W: Frączek B., Krzywiański J., Krzysztofiak H. (red.) Dietetyka sportowa (s. 317-332) Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie
6. Kardalas, E., Paschou, S. A., Anagnostis, P., Muscogiuri, G., Siasos, G., & Vryonidou, A. (2018). Hypokalemia: a clinical update. Endocrine connections, 7(4), R135–R146. https://doi.org/10.1530/EC-18-0109
7. Weglicki, W., Quamme, G., Tucker, K., Haigney, M., & Resnick, L. (2005). Potassium, magnesium, and electrolyte imbalance and complications in disease management. Clinical and experimental hypertension (New York, N.Y. : 1993), 27(1), 95–112. https://doi.org/10.1081/ceh-200044275
8. Fong, J., & Khan, A. (2012). Hypocalcemia: updates in diagnosis and management for primary care. Canadian family physician Medecin de famille canadien, 58(2), 158–162.
9. Idasiak-Piechocka, I. (2012). Odwodnienie—patofizjologia i klinika. In Forum Nefrologiczne (Vol. 5, No. 1, pp. 73-78).
10. Binder, H. J., Brown, I., Ramakrishna, B. S., & Young, G. P. (2014). Oral rehydration therapy in the second decade of the twenty-first century. Current gastroenterology reports, 16(3), 376. https://doi.org/10.1007/s11894-014-0376-2
11. Goral, K., Matras, P., & Skrzypek, M. (2018). Nutritional management of short bowel syndrome in adult patients. 1-9.
12. Szwedziak, K., Polańczyk, E., Szwancarz, M., & Żurawska, A. (2015). Napoje izotoniczne w diecie sportowców. Postępy Techniki Przetwórstwa Spożywczego, (1), 58-61.
13. Marapana, R., Chandrasekara, C., & Aponso, M. (2017). Nutrient fortified king coconut water as an isotonic thirst quenching beverage for sports men and women. International Journal of Chemical Studies, 5, 1494-1498.