Otyłość brzuszna. Metody oceny, dieta i zalecane zmiany

Czy wiedziałeś, że pod względem liczby osób z nadmierną masą ciała Polska znajduje się w czołówce krajów Europy? Według autorów badania WOBASZ, w 2008 roku odsetek mężczyzn z otyłością brzuszną w Polsce wynosił 28,3%, a kobiet 40,4% na terenie całego kraju. [1] Czym jest otyłość brzuszna? To nagromadzenie tkanki tłuszczowej w obrębie jamy brzusznej. Występuje u osób z nadwagą, ale także u tych, których masa ciała jest w normie. Ze względu na lokalizację nadmiaru tkanki tłuszczowej otyłość brzuszną możemy nazywać również otyłością centralną, trzewną (wisceralną) czy androidalną. 

Czy otyłość brzuszna jest powszechna?

Otyłość odpowiada za ponad milion zgonów w Europie rocznie. Na równi z paleniem papierosów to podstawowy czynnik  sprzyjający rozwojowi choroby wieńcowej i nadciśnienia tętniczego. Możliwe jest, że w 2030 roku 78,9% dorosłych Amerykanów będzie charakteryzować nadwaga lub otyłość. [1] Jaki może być tego skutek? Jeżeli epidemia otyłości nie zostanie opanowana, obecna populacja będzie miała znacznie krótszą długość życia niż poprzednie pokolenie. 

Metody oceny otyłości brzusznej

Najszersze zastosowanie na stwierdzenie otyłości centralnej mają metody pośrednie. Metody pośrednie, są to metody opierające się na pomiarach, np.: obwodu talii, czy bioder. Są one mniej precyzyjne niż metody bezpośrednie, jednak zdecydowanie tańsze. Do oceny otyłości za pomocą metod pośrednich nie potrzeba drogiego sprzętu, czy wyszkolonego personelu, który będzie potrafił obsłużyć nowoczesny sprzęt.

Dlatego bezpośrednie metody do oceny otyłości trzewnej jak tomografia komputerowa, czy rezonans magnetyczny są wybierane rzadziej, mimo zdecydowanie większej dokładności pomiaru. Pośrednie metody oceny tkanki tłuszczowej są wykonywane, na podstawie pomiarów i wskaźników antropometrycznych (WHR oraz WHtR). Negatywne konsekwencje zdrowotne wynikające z otyłości mogą być niedoszacowane, jeśli analizowane są jedynie tendencje zmian BMI. Dlatego, by ocenić zagrożenie otyłością pacjenta, wykorzystujemy wskaźnik WHR oraz WHtR. 

Wskaźnik WHR

Wskaźnik WHR oblicza się poprzez podzielenie obwodu talii (w cm) przez obwód bioder (w cm). Informuje on o dystrybucji tkanki tłuszczowej.  Kryteria podziału dzielą się na dwa typy otyłości. Brzuszną (androidalną) oraz pośladkowo udową (gynoidalną). Otyłość brzuszna jest rozpoznawalna przy wartościach ≥0,85 dla kobiet i ≥ 1,0 dla mężczyzn [3] niższe wartości są charakterystyczne dla otyłości pośladkowo-udowej. Sylwetka typu androidalnego często współistnieje z nadciśnieniem tętniczym, podwyższonym poziomem cholesterolu i cukrzycą typu 2. Natomiast typ otyłości gynoidalnej koreluje z powikłaniami po ciąży i porodzie, a także z nowotworami macicy.  

Wskaźnik WHtR

Wskaźnik WHtR oblicza się, dzieląc obwód talii w centymetrach przez wysokość ciała wyrażoną w centymetrach. Ilość wisceralnej tkanki tłuszczowej, można również określić przez metody bezpośrednie.  U różnych osób, powierzchnia wisceralnej tkanki tłuszczowej może się różnić mimo porównywalnego BMI. Wartości krytyczne w przypadku metod bezpośrednich przeprowadzanych np.: tomografią komputerową nie zostały ujednolicone. Na podstawie różnych badań jest to przedział od ponad 100 cm2 do 130cm2 powierzchni tkanki tłuszczowej. [3]  

Czynniki sprzyjające zwiększonej akumulacji wisceralnej tkanki tłuszczowej

Wiek, płeć i pochodzenie etniczne.  

Udział tkanki tłuszczowej w obrębie brzucha u kobiet i mężczyzn wzrasta wraz z wiekiem. Jest on najbardziej zauważalny zwłaszcza u kobiet po menopauzie, czy po przebytej ciąży. Jednak nie tylko płeć determinuje skłonność do odkładania tkanki tłuszczowej. Również pochodzenie etniczne, sprzyja zwiększonej akumulacji tkanki tłuszczowej. Mieszkańcy Chin i Azji Południowej posiadają większą ilość wisceralnej tkanki tłuszczowej w porównaniu do Europejczyków. Różnice w dystrybucji tanki tłuszczowej związane z pochodzeniem etnicznym obserwowane są już od wczesnych lat. Są one uwarunkowane genetycznie. [3]  

Czynniki endokrynne 

Za odkładanie się niechcianej tkanki tłuszczowej w obrębie jamy brzusznej można obwinić również układ hormonalny. Kortyzol i insulina zwiększają odkładanie tłuszczu, natomiast hormon wzrostu i hormony płciowe stymulują lipolizę. Lipoliza to rozkład triacylogliceroli prowadzący do powstania kwasów tłuszczowych i glicerolu. Po uwolnieniu do krwiobiegu zostają wychwytywane przez tkanki lub zostają utlenione jako główne źródło energetyczne. Dodatkowo to testosteron przyczynia się do odkładania wisceralnej tkanki tłuszczowej u kobiet po menopauzie. W konsekwencji jego działania wzrasta ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. [2]  

Stres 

Zwiększona akumulacja tkanki tłuszczowej może być także wynikiem czynników stresowych. Ciągły stres powoduje chroniczną nadaktywność osi podwzgórzowo‑przysadkowo‑nadnerczowej i zwiększoną produkcję glikokortykoidów. Długotrwałym efektem działania glikokortykoidów jest zwiększenie depozytu wisceralnej tkanki tłuszczowej. [3] Akumulacja tkanki tłuszczowej może być także wzmocniona większą aktywnością współczulnego układu nerwowego. 

Sposób żywienia 

Spożywanie produktów o wysokim indeksie glikemicznym, a także nienasyconych i nasyconych kwasów tłuszczowych może wiązać się z ryzykiem wystąpienia otyłości brzusznej. [3] Rozwojowi omawianej przypadłości sprzyja także spożywanie alkoholu, picie wysoko słodzonych napojów, jak i palenie papierosów.  Za wzrost otyłości jest odpowiedzialna współczesna dieta bogata w produkty wysokotłuszczowe oraz wysokoenergetyczne.

Najczęściej jest ona dodatkowo uboga w owoce i warzywa oraz składniki mineralne. Na rozwój przypadłości otyłości centralnej wpływają też złe nawyki żywieniowe. Szybkie jedzenie, podjadanie między posiłkami, przejadanie się wieczorami, zamawianie gotowych posiłków to tylko niektóre z nich. 

Możliwe zagrożenia u osób z otyłością brzuszną

Około 45% i 60% dorosłych kobiet i mężczyzn jest dotkniętych otyłością brzuszną i znajduje się w grupie podwyższonego ryzyka zachorowania na cukrzycę. [4] Kumulacja komórek tłuszczowych (adipocytów) przyczynia się do zmniejszenia wrażliwości tkanek na insulinę. Przy otyłości centralnej zostaje wzmożona sekrecja cytokin zapalnych przez komórki tłuszczowe.

Powoduje to, przewlekły stan zapalny całego organizmu. Wymienić można mnogość powikłań występujących podczas otyłości brzusznej. Między innymi są to zaburzenia hormonalne, nowotwory, zaburzenia metaboliczne, nadciśnienie tętnicze i choroby układu krążenia. Te zaburzenia przyczyniają się do ciągłego wzrostu wskaźnika umieralności wśród osób otyłych. 

Według aktualnej wiedzy naukowej [8] nadmiar tkanki tłuszczowej trzewnej stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia. Efekt ten zapewne jest pośredni i wynika ze wspomnianych powikłań. Szczególnie widoczny jest u osób poniżej 65 roku życia. U osób starszych ta zależność maleje – przyp. redakcji

Zapobieganie rozwoju otyłości brzusznej (dieta) 

Przez mnogość niebezpiecznych skutków zdrowotnych otyłości brzusznej warto wprowadzić odpowiednie nawyki żywieniowe. Sprzyjają one zmniejszeniu tkanki tłuszczowej. Zmiany na poziomie diety zależą, przede wszystkim od podaży błonnika pokarmowego i wapnia.

Według naukowców zwiększenie spożycia błonnika pokarmowego (średnio o 5 g/dzień) w ciągu 16 tygodni powodowało zmniejszenie ilości tkanki wisceralnej o 10%. [3]. Z mniejszą ilością tkanki tłuszczowej wiąże się również dieta o wysokiej zawartości wapnia i witaminy D3.

Na każde 100mg wapnia na dzień przyrosty wisceralnej tkanki tłuszczowej uległy zmniejszeniu o 2,7cm2. Również ograniczenie kaloryczne przyniosło pozytywny skutek.

Sprzyjało większej redukcji tłuszczu w obrębie jamy brzusznej, w porównaniu do innych depozytów tkanki tłuszczowej w ciele. W przypadku mężczyzn utrzymanie spożycia tłuszczu zgodnie z zaleceniami dietetycznymi zmniejszyło wystąpienie ryzyka otyłości centralnej. U kobiet zwiększenie podaży owoców było związane z obniżonym ryzykiem wystąpienia otyłości brzusznej. Obecne wyniki badań dostarczają dowodów na mniejsze ryzyko wystąpienia otyłości androidalnej przy wyższej ogólnej jakości diety.

Ponadto, zalecenia dotyczące zwiększonego spożycia owoców przez kobiety oraz zmniejszonego spożycia tłuszczów nasyconych i większej różnorodności diety dla mężczyzn mogą być szczególnie korzystnymi celami zmniejszającymi ryzyko otyłości brzusznej. [4]

Wpływ ćwiczeń na występowanie otyłości brzusznej u pacjentów 

Uczestnicy badania obejmującego wpływ ćwiczeń na obniżenie obwodu talii mieli do wykonania ćwiczenia typu chód/bieg. 

W jego wyniku redukcja obwodu okazała się taka sama, gdy ilość energii jest wydatkowana na chód z umiarkowaną intensywnością przez 300 minut, jak i w przypadku 200 minut wysiłku przy większej intensywności (jogging).  Warto zaznaczyć, że zmniejszenie obwodu talii o 5 cm wiąże się z 9% mniejszym ryzykiem zgonu u zdrowych dorosłych w średnim wieku. [5]

Znaczące zmniejszenie otyłości brzusznej zaobserwowano w odpowiedzi na stałe ilości ćwiczeń, niezależnie od ich intensywności. Tygodniowe badanie wśród mężczyzn wykazało, że program ćwiczeń połączony ze zwiększonym o 700 kcal zapotrzebowaniem kalorycznym wykazał lepsze rezultaty, niż tylko zastosowanie diety redukcyjnej z deficytem energetycznym na poziomie 700 kcal. Wraz z programem ćwiczeń nastąpiło zmniejszenie tkanki tłuszczowej o 6,9cm2 na kilogram utraconej masy ciała. W przypadku samej diety spadek wynosił 5,9 cm2 na kilogram utraconej masy ciała. [5]   

Podsumowanie

Otyłość brzuszna jest niezależnym czynnikiem od otyłości uogólnionej. Obok czynników związanych z gospodarką hormonalną, na rozwój otyłości brzusznej ma również wpływ styl życia, jak i indywidualne czynniki stresogenne. Największą uwagę jednak powinno się przykładać do edukacji żywieniowej dzieci. Obniżenie masy ciała w wieku młodzieńczym jest łatwiejsze. Skutki otyłości we w czesnym dzieciństwie mogą pojawić się po dopiero po upływie lat. Szukając pomocy, należy zgłosić się do odpowiednich lekarza, a także dietetyka, który dostosuje indywidualny typ leczenia i zalecenia żywieniowe dla pacjenta.

 Bibliografia:

1. Szymocha, M., Bryła, M., Maniecka-Bryła., I. (2009). Epidemia otyłości w XXI wieku. Zdr.Publ. 119(2), 207-212. 
2. Janssen I, Powell LH, Kazlauskaite R et al. Testosterone and visceral fat in midlife women: the Study of Women’s Health Across the Nation (SWAN) fat patterning study. Obesity (Silver Spring) 2010; 18: 604–610.
3. Suliga, E. (2012). OTYŁOŚĆ BRZUSZNA – METODY OCENY, PRZYCZYNY WYSTĘPOWANIA, IMPLIKACJE ZDROWOTNE. Studia Medyczne, 27(3): 65–71 
4. Tande, D. L., Magel, R., & Strand, B. N. (2009). Healthy Eating Index and abdominal obesity. Public Health Nutrition, 13 (02), 208. 
5. Ross, R., Hudson, R. i in. (2015). Effects of Exercise Amount and Intensity on Abdominal Obesity and Glucose Tolerance in Obese Adults, Annals of Internal Medicine, 165(5), 325-339 
6. El-Serag, H. B., Hashmi, A., Garcia, J.,i in. (2013). Visceral abdominal obesity measured by CT scan is associated with an increased risk of Barrett’s oesophagus: a case-control study. Gut, 63(2), 220.2–229. 
7. Ma, S., Xi, B., Yang, L., Sun, J., Zhao, M., & Bovet, P. (2020). Trends in the prevalence of overweight, obesity, and abdominal obesity among Chinese adults between 1993 and 2015. International Journal of Obesity.
8. Saad, R. K., Ghezzawi, M., Horanieh, R., Khamis, A. M., Saunders, K. H., Batsis, J. A., & Chakhtoura, M. (2022). Abdominal Visceral Adipose Tissue and All-Cause Mortality: A Systematic Review. Frontiers in endocrinology, 13, 922931. https://doi.org/10.3389/fendo.2022.922931

• Data pierwotnej publikacji: 24.06.2022
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 11.09.2022