Suplementacja w endometriozie, kiedy ją stosować i co mówią o niej badania?

Endometrioza to choroba ginekologiczna, która dotyka około 196 milionów kobiet na całym świecie. [16] Charakteryzuje się obecnością skupisk komórek błony śluzowej macicy poza jej jamą. Błona śluzowa macicy, nazywana inaczej endometrium, najczęściej rozrasta się na otrzewnej miednicy. Opisywane są również przypadki występowania tkanki podobnej do endometrium m.in.:

• na powierzchni jajników
• wewnątrz jajowodów
• w jelicie cienkim oraz grubym
• wewnątrz lub na powierzchni pęcherza moczowego. [17][18]

Tkankę endometrium poza macicą nazywa się również skupiskami bądź ogniskami endometriozy. Endometrioza znacząco obniża jakość życia kobiet i zwiększa ryzyko niepłodności. [4,5,6,18,19] Mimo to mechanizmy leżące u podstaw tej choroby są nadal niejasne, a dostępne terapie mało skuteczne. [4,6]

Endometrioza i menstruacja a proces zapalny

Podobnie jak błona śluzowa samej macicy, skupiska endometriozy również krwawią podczas menstruacji, aktywując miejscowy stan zapalny. [20] Okazuje się, że miesiączka nie jest związana jedynie z fluktuacjami hormonalnymi.

Menstruacja to również złożony proces zapalny. Spadek stężenia progesteronu pod koniec fazy lutealnej zwiększa ekspresję mediatorów stanu zapalnego np. IL-8. Następują wtedy zmiany w stężeniu i funkcji leukocytów obecnych w endometrium. Te komórki układu odpornościowego związane są m.in. z procesem złuszczania oraz odbudowy błony śluzowej macicy. Wykazano, że zwiększone stężenia makrofagów, neutrofili oraz komórek NK (natural killer cells) są zaangażowane w proces menstruacji. [20,21,22]

Jakie są objawy endometriozy?

Kobiety chorujące na endometriozę najczęściej zmagają się z silnymi bólami podbrzusza oraz bolesną menstruacją. Niepłodność dotyka 30-50% z nich. [3]Nierzadko pojawia się również ból podczas współżycia. Ta przewlekła choroba może mieć istotny wpływ na samopoczucie fizyczne, psychiczne, seksualne i społeczne kobiety. [6]

Badania wskazują, że stres oksydacyjny może odgrywać kluczową rolę w inicjacji i progresji endometriozy. [3,6,11] Stres oksydacyjny pojawia się jako konsekwencja braku równowagi między reaktywnymi formami tlenu (ROS) a przeciwutleniaczami. [11] Czynniki środowiskowe, takie jak promieniowanie UV czy metale ciężkie, przyczyniają się do zwiększonej produkcji ROS w organizmie. Warto jednak zaznaczyć, że produkcja ROS jest fizjologicznym procesem będącym produktem ubocznym metabolizmu tlenowego. [28]

Endometrioza jest chorobą na tle zapalnym. Oznacza to, że za jej rozwój jest odpowiedzialny m.in. stan zapalny. U kobiet z endometriozą, płyn otrzewnowy oraz skupiska endometriozy charakteryzują się zwiększoną liczbą komórek odpornościowych. [29] Są to np. makrofagi czy komórki T pomocnicze, które produkują cytokiny prozapalne.

To pokazuje, że zdrowy tryb życia może mieć duży wpływ na rozwój choroby i objawy jej towarzyszące. Pod kątem żywieniowym, połączenie diety przeciwzapalnej oraz właściwie dobranej suplementacji może w znaczący sposób poprawić jakość życia pacjentek z endometriozą.

Na które suplementy warto więc zwrócić uwagę przy leczeniu bądź zmniejszaniu ryzyka endometriozy?

Suplementacja w endometriozie

Witamina D 

Witamina D kojarzona jest przede wszystkim z regulacją stężenia wapnia w osoczu i mineralizacją szkieletu. Jest również skutecznym modulatorem układu odpornościowego. [1,2] 

Niedobór witaminy D może prowadzić do zwiększonego ryzyka chorób zapalnych. [3,4] W jednym badaniu kobiety z wysokim poziomem witaminy D w osoczu miały o 24% mniejsze ryzyko zachorowania na endometriozę niż kobiety z jej niskim poziomem. [4]

Potrzebne są jednak dalsze badania nad wpływem witaminy D na endometriozę. Niektóre dane są niewystarczające, aby wykazać związek przyczynowo-skutkowy. [1] 

Jaka dawka witaminy D w formie suplementu będzie właściwa? Dla większości osób zalecana jest suplementacja w dawce 800-2000 IU/dobę. [23] W przypadku chorób autoimmunologicznych i tych na tle zapalnym sugeruje się podawanie do 4000 IU. [24] Najważniejsze jest jednak kierowanie się wyjściowym stężeniem w osoczu danej osoby. 

Witamina A, witamina C, witamina B12

🔎 Dotychczasowe badania [30]poza witaminą D wskazują również na korzyści w profilaktyce endometriozy jeśli chodzi o spożycie witaminy A, C oraz B12.

Uwaga na cynk

🔎 Analiza danych z amerykańskiego badania NHANES [31] wykazała pozytywną korelację między spożyciem cynku a ryzykiem endometriozy. Kobiety spożywające ponad 14 mg cynku dziennie miały wyższe ryzyko wystąpienia endometriozy w porównaniu do tych, których spożycie wynosiło ≤ 8 mg/dzień. Wyniki sugerują, że zbyt wysokie spożycie cynku może mieć związek z rozwojem endometriozy, choć potrzebne są dalsze badania, aby pełniej wyjaśnić tę zależność.

Kwasy omega 3

Kwasy omega 3 należą do niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych. Oznacza to, że muszą być dostarczane do organizmu wraz z pożywieniem. Do kwasów omega 3 zaliczamy kwasy DHA, EPA oraz ALA.

Zapotrzebowanie na kwas alfa-linolenowy (ALA) z żywności spełnia się stosunkowo łatwo. Znajduje się on w produktach pochodzenia roślinnego takich jak orzechy włoskie, olej rzepakowy czy siemię lniane.

Kwasy dekozaheksaenowy (DHA) i eikozapentaenowy (EPA) znajdują się głównie w tłustych rybach morskich i algach. Ich spożycie w Polsce i w wielu innych krajach europejskich jest bardzo niskie. Z tego względu, jeśli nie spożywamy 1-2 porcji tłustych ryb (np. łosoś, makrela czy sardynki) tygodniowo, zalecana jest suplementacja kwasów DHA oraz EPA.

Kwasy omega 3 odgrywają istotną rolę w profilaktyce chorób metabolicznych, układu krążenia, nowotworów czy niektórych zaburzeń psychicznych. Wiadomo również, że zmniejszają one stan zapalny. [5,6] Tak jak w przypadku witaminy D, suplementacja kwasów omega 3 DHA i EPA jest więc szczególnie ważna przy chorobach zapalnych.

Niektórzy badacze sugerują, że suplementacja kwasami omega 3 może spowolnić wzrost tkanki endometrialnej poza macicą. [5,6,7]Wiąże się to ze zmniejszonym bólem i stanem zapalnym, co może poprawić jakość życia. Niektóre publikacje wspominają również o cofaniu się zmian. Działanie to zawdzięcza się głównie EPA, które prowadziło do zmniejszenia grubości endometrium. [6]

Kwasy omega 3 mogą być pomocne nie tylko w łagodzeniu objawów endometriozy. Badania pokazują, że ich suplementacja zmniejsza ryzyko powstawania endometriozy, między innymi poprzez zmniejszenie stężenia cytokin prozapalnych. [7] Warto przypomnieć, że to właśnie stan zapalny odgrywa kluczową rolę w patogenezie endometriozy. [5]

Jak zatem suplementować kwasy omega 3, by złagodzić objawy endometriozy? Najważniejsza wydaje się wysoka zawartość EPA, który ma działanie silnie przeciwzapalne. Zaleca się przyjmować minimum 250-500 mg DHA oraz EPA na dzień. W przypadku chorób na tle zapalnym większa ilość kwasu eikozapentaenowego (EPA) w suplemencie będzie jak najkorzystniejsza. Trzeba jednak dodać, że dzienna dawka większa niż 3g DHA i EPA łącznie jest niezalecana.

Resweratrol

Resweratrol to polifenol znajdujący się w dużych ilościach w skórkach oraz nasionach winogron. Inne źródła resweratrolu to m.in. czerwone wino, jagody czy czarna porzeczka. Resweratrol wykazuje działania m.in. przeciwzapalne, przeciwproliferacyjne i przeciwutleniające. Ze względu na te właściwości, związek ten posiada ogromny potencjał w leczeniu endometriozy. Istnieją również doniesienia naukowe o resweratrolu jako substancji aktywującej sirtuiny, czyli białka, które promują długowieczność.

W badaniu na modelach zwierzęcych zauważono, że suplementacja resweratrolem zmniejszyła liczbę i objętość tkanki endometrialnej poza macicą. Resweratrol zahamował jej proliferację, unaczynienie oraz stan zapalny. Pobudził również apoptozę, czyli tzw. zaprogramowaną śmierć komórek. Co więcej, stężenie cytokin prozapalnych się zmniejszyło.

W objawowym leczeniu endometriozy często stosuje się doustną antykoncepcję hormonalną. Ma to na celu zmniejszenie dolegliwości bólowych. Resweratrol może wzmacniać działanie środków antykoncepcyjnych np. poprzez łagodzenie bólów menstruacyjnych. [10]

Z pewnością potrzebne są dalsze badania nad tym, w jaki sposób resweratrol może wspomóc leczenie endometriozy. Wiadomo jednak, że resweratrol zmniejsza skupiska endometriozy i dolegliwości bólowe. [10] W przyszłości może stać się alternatywnym środkiem terapeutycznym do wspomagania leczenia endometriozy. W jaki sposób go suplementować?

Suplementy z resweratrolem odnoszą się wyłącznie do formy trans resweratrolu. Aktualnie nie istnieją konkretne zalecenia precyzujące dawkę tej substancji. Zazwyczaj dzienna dawka wynosi od 150 do 500 mg trans resweratrolu. [8]

Kurkumina

Kurkumina jest związkiem aktywnym występującym w kurkumie, przyprawie stosowanej m.in. w potrawach kuchni indyjskiej. Polifenol ten posiada wiele korzystnych właściwości zdrowotnych, podobnie jak resweratrol. [12]

Chroniczny stan zapalny jest jednym z kluczowych czynników progresji endometriozy. Warto również wspomnieć, że jest to choroba estrogenozależna. Oznacza to, że wzrost błony śluzowej macicy jest zależny od estrogenów. [25] Dlaczego to istotne? Otóż kurkumina nie tylko działa przeciwzapalnie i zmniejsza stres oksydacyjny, który stymuluje proliferację komórek endometrium. Dodatkowo zmniejsza ona syntezę estradiolu, hormonu należącego do estrogenów.

Estradiol jest niezbędny dla prawidłowego przebiegu cyklu menstruacyjnego, owulacji czy też zdrowia kości. U kobiet chorujących na endometriozę obserwuje się jednak zwiększone stężenie estradiolu w krwi menstruacyjnej. [26] Hormon ten jest syntetyzowany również w samej błonie śluzowej macicy. Estradiol stymuluje proliferację komórek endometrium, więc jego zbyt duże stężenie wpływa na dolegliwości bólowe w endometriozie.

Dlaczego więc wybierać suplementację kurkuminy skoro możemy sięgać po ten dobroczynny związek aktywny używając kurkumę jako przyprawę do dań? Sama kurkuma zawiera małe ilości kurkuminy. Ponadto, jej biodostępność w organizmie jest ograniczona ze względu na słabe wchłanianie i szybki metabolizm.

W dobrej jakości suplementach wykorzystywana jestkurkumina w wysoko przyswajalnej formie. Są to np. postaci liposomówczy kompleksów fosfolipidowych. [27] Do takich preparatów często dodawana jest również piperyna, która jest związkiem aktywnym zawartym w czarnym pieprzu. Zwiększa ona dodatkowo aktywność biologiczną kurkuminy. 

Probiotyki 

Jak probiotyki mogą pomóc w łagodzeniu objawów endometriozy? Aby odpowiedzieć na to pytanie, warto przypomnieć, że choroba ta jest silnie związana z układem odpornościowym. Jego zaburzone funkcjonowanie może wywoływać przewlekły stan zapalny, co stwarza idealne środowisko dla progresji endometriozy.

Obecnie nie jest jasne, czy dysfunkcja układu odpornościowego jest cechą patofizjologiczną, czy przyczyną endometriozy. Wiadomo jednak, że dysbioza zarówno w jelitach, jak i żeńskich drogach rozrodczych zaburza prawidłową funkcję immunologiczną, prowadząc do podwyższenia poziomu cytokin prozapalnych. [15]

Badania na zwierzętach dowiodły, że endometrioza skutkuje zmianom w mikrobiocie jelitowej. [15] Zauważono zmniejszoną liczebność korzystnych bakterii z rodzaju Lactobacillus, natomiast udział bakterii gram ujemnych był zwiększony. Co więcej, stan zapalny w jelitach u zwierząt z endometriozą występował częściej w porównaniu ze zdrowymi osobnikami. [14]

Badanie z udziałem kobiet pokazało wpływ probiotykoterapii na ból w endometriozie. Podawanie doustnych probiotyków zawierających bakterie probiotyczne z rodzaju Lactobacillus przez 8 tygodni zmniejszyło dolegliwości bólowe. [13] Dotyczyło to bólów menstruacyjnych, ogólnego bólu w okolicy podbrzusza oraz bolesnego współżycia.

Badań klinicznych nad probiotykami w kontekście wspierania leczenia endometriozy jest nadal bardzo mało. Jednak suplementy zawierające przebadane szczepy probiotyczne z rodzaju Lactobacillus mogą pomóc w walce z objawami tej choroby.

Dowiedz się więcej z kursu!

Podsumowanie

Aktualnie sposoby leczenia endometriozy pozostają mało skuteczne. Warto więc zadbać o aspekty zdrowia, na które mamy większy wpływ. Suplementacja w endometriozie jest bardzo ważnym elementem leczenia.

Wybierajmy suplementy, które wspierają funkcjonowanie układu immunologicznego i jednocześnie działają przeciwzapalnie. Takie działanie mają m.in.:

• witamina D
• kurkumina
• resweratrol
• probiotyki oraz
• kwasy omega 3.

Preparaty te są doskonałym uzupełnieniem codziennej diety. Dzięki nim możemy łagodzić objawy endometriozy, hamować, a nawet cofać progresję choroby.

Bibliografia:

1. Giampaolino, P., Corte, L. D., Foreste, V., & Bifulco, G. (2019). Is there a Relationship Between Vitamin D and Endometriosis? An Overview of the Literature. Current Pharmaceutical Design, 25(22), 2421–2427.
2. Kalaitzopoulos, D. R., Lempesis, I. G., Athanasaki, F., Schizas, D., Samartzis, E. P., Kolibianakis, E. M., & Goulis, D. G. (2019). Association between vitamin D and endometriosis: a systematic review. Hormones, 19(2), 109–121.
3. Helbig, M., Vesper, A.-S., Beyer, I., & Fehm, T. (2021). Does Nutrition Affect Endometriosis? Geburtshilfe Und Frauenheilkunde, 81(2), 191–199.
4. Harris, H. R., Chavarro, J. E., Malspeis, S., Willett, W. C., & Missmer, S. A. (2013). Dairy-Food, Calcium, Magnesium, and Vitamin D Intake and Endometriosis: A Prospective Cohort Study. American Journal of Epidemiology, 177(5), 420–430.
5. Hopeman, M. M., Riley, J. K., Frolova, A. I., Jiang, H., & Jungheim, E. S. (2014). Serum Polyunsaturated Fatty Acids and Endometriosis. Reproductive Sciences, 22(9), 1083–1087.
6. Khanaki, K., Nouri, M., Ardekani, A. M., Ghassemzadeh, A., Shahnazi, V., Sadeghi, M. R., Darabi, M., Mehdizadeh, A., Dolatkhah, H., Saremi, A., Imani, A. R., & Rahimipour, A. (2012). Evaluation of the Relationship between Endometriosis and Omega-3 and Omega-6 Polyunsaturated Fatty Acids
7. Akyol, A., Şimşek, M., İlhan, R., Can, B., Baspinar, M., Akyol, H., Gül, H. F., Gürsu, F., Kavak, B., & Akın, M. (2016). Efficacies of vitamin D and omega-3 polyunsaturated fatty acids on experimental endometriosis.
8. Kamal Patel. (2019, December 16). Resveratrol Supplement – Science-based Review on Benefits, Dosage, Side Effects. Examine.com; Examine.com. 
9. Khodarahmian, M., Amidi, F., Moini, A., Kashani, L., Salahi, E., Danaii-Mehrabad, S., Nashtaei, M. S., Mojtahedi, M. F., Esfandyari, S., & Sobhani, A. (2021). A randomized exploratory trial to assess the effects of resveratrol on VEGF and TNF-α 2 expression in endometriosis women. Journal of Reproductive Immunology, 143, 103248.
10. Dull, A.-M., Moga, M. A., Dimienescu, O. G., Sechel, G., Burtea, V., & Anastasiu, C. V. (2019). Therapeutic Approaches of Resveratrol on Endometriosis via Anti-Inflammatory and Anti-Angiogenic Pathways. Molecules, 24(4), 667.
11. Vallée, A., & Lecarpentier, Y. (2020). Curcumin and Endometriosis. International Journal of Molecular Sciences, 21(7).
12. Arablou, T., & Kolahdouz-Mohammadi, R. (2018). Curcumin and endometriosis: Review on potential roles and molecular mechanisms. Biomedicine & Pharmacotherapy, 97, 91–97.
13. Molina, N. M., Sola-Leyva, A., Saez-Lara, M. J., Plaza-Diaz, J., Tubić-Pavlović, A., Romero, B., Clavero, A., Mozas-Moreno, J., Fontes, J., & Altmäe, S. (2020). New Opportunities for Endometrial Health by Modifying Uterine Microbial Composition: Present or Future? Biomolecules, 10(4). 
14. Khodaverdi, S., Mohammadbeigi, R., Khaledi, M., Mesdaghinia, L., Sharifzadeh, F., Nasiripour, S., & Gorginzadeh, M. (2019). Beneficial Effects of Oral Lactobacillus on Pain Severity in Women Suffering from Endometriosis: A Pilot Placebo-Controlled Randomized Clinical Trial. International Journal of Fertility & Sterility, 13(3), 178–183.
15. Jiang, I., Yong, P. J., Allaire, C., & Bedaiwy, M. A. (2021). Intricate Connections between the Microbiota and Endometriosis. International Journal of Molecular Sciences, 22(11), 5644.
16. Chadchan, S. B., Popli, P., Ambati, C. R., Tycksen, E., Han, S. J., Bulun, S. E., Putluri, N., Biest, S. W., & Kommagani, R. (2021). Gut microbiota-derived short-chain fatty acids protect against the progression of endometriosis. Life Science Alliance, 4(12), e202101224.
17. Garcia-Velasco, J. A. (2020). Fallopian tube endometriosis: clinical implications. Fertility and Sterility.
18. Alimi, Y., Iwanaga, J., Loukas, M., & Tubbs, R. S. (2018). The Clinical Anatomy of Endometriosis: A Review. Cureus, 10(9), e3361.
19. Prescott, J., Farland, L. V., Tobias, D. K., Gaskins, A. J., Spiegelman, D., Chavarro, J. E., Rich-Edwards, J. W., Barbieri, R. L., & Missmer, S. A. (2016). A prospective cohort study of endometriosis and subsequent risk of infertility. Human Reproduction, 31(7), 1475–1482.
20. Hogg, C., Horne, A. W., & Greaves, E. (2020). Endometriosis-Associated Macrophages: Origin, Phenotype, and Function. Frontiers in Endocrinology, 11.
21. Berbic, M., & Fraser, I. S. (2013). Immunology of Normal and Abnormal Menstruation. Women’s Health, 9(4), 387–395.
22. Kuan, K. K. W., Gibson, D. A., Whitaker, L. H. R., & Horne, A. W. (2021). Menstruation Dysregulation and Endometriosis Development. Frontiers in Reproductive Health, 3.
23. Rusińska, A., Płudowski, P., Walczak, M., Borszewska-Kornacka, M. K., Bossowski, A., Chlebna-Sokół, D., Czech-Kowalska, J., Dobrzańska, A., Franek, E., Helwich, E., Jackowska, T., Kalina, M. A., Konstantynowicz, J., Książyk, J., Lewiński, A., Łukaszkiewicz, J., Marcinowska-Suchowierska, E., Mazur, A., Michałus, I., & Peregud-Pogorzelski, J. (2018). Vitamin D Supplementation Guidelines for General Population and Groups at Risk of Vitamin D Deficiency in Poland—Recommendations of the Polish Society of Pediatric Endocrinology and Diabetes and the Expert Panel With Participation of National Specialist Consultants and Representatives of Scientific Societies—2018 Update. Frontiers in Endocrinology, 9.
24. Disanto, G. (2010). Editorial “Future large and well-designed prospective studies are urgently required to definitively demonstrate that low vitamin D levels increase the risk of autoimmune disorders other than MS.” Sreeram V Ramagopalan. Int. J. Clin. Rheumatol, 6, 605–607.
25. Kitawaki, J., Kado, N., Ishihara, H., Koshiba, H., Kitaoka, Y., & Honjo, H. (2002). Endometriosis: the pathophysiology as an estrogen-dependent disease. The Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology, 83(1-5), 149–155
26. Zhang, Y., Cao, H., Yu, Z., Peng, H.-Y., & Zhang, C. (2013). Curcumin inhibits endometriosis endometrial cells by reducing estradiol production. Iranian Journal of Reproductive Medicine, 11(5), 415–422.
27. Stohs, S. J., Chen, O., Ray, S. D., Ji, J., Bucci, L. R., & Preuss, H. G. (2020). Highly Bioavailable Forms of Curcumin and Promising Avenues for Curcumin-Based Research and Application: A Review. Molecules, 25(6).
28. Pizzino, G., Irrera, N., Cucinotta, M., Pallio, G., Mannino, F., Arcoraci, V., Squadrito, F., Altavilla, D., & Bitto, A. (2017). Oxidative Stress: Harms and Benefits for Human Health. Oxidative Medicine and Cellular Longevity, 2017, 1–13.
29. Burney, R. O., & Giudice, L. C. (2012). Pathogenesis and pathophysiology of endometriosis. Fertility and Sterility, 98(3), 511–519.
30. Zaragoza-Martí A, Cabrera-González K, Martín-Manchado L, Moya-Yeste AM, Sánchez-Sansegundo M, Hurtado-Sánchez JA. La importancia de la alimentación en la prevención de la endometriosis: revisión sistemática [The importance of nutrition in the prevention of endometriosis: systematic review]. Nutr Hosp. 2023 Nov 27. Spanish. doi: 10.20960/nh.04909. Epub ahead of print. PMID: 38047410.
31. Huang, Y., Wei, Y., Liang, F., Huang, Y., Huang, J., Luo, X., & Xie, B. (2024). Exploring the link between dietary zinc intake and endometriosis risk: insights from a cross-sectional analysis of American women. BMC Public Health, 24, 2935.

• Data pierwotnej publikacji: 29.12.2021
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 4.11.2024