Żelazo jest mikroelementem, niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania na każdym etapie życia człowieka. Występuje w wielu ważnych kompleksach białkowych, takich jak hemoglobina, mioglobina, ferrytyna i transferryna. Żelazo w naszym organizmie w znacznej ilości jest aktywnie wykorzystywane w reakcjach metabolicznych. Odpowiada za transport tlenu do i z mięśni. Nadaje kolor krwi, a także odpowiada za natlenowanie wszystkich tkanek i komórek naszego ciała. Jedynie 25% jest biernie magazynowane w tkankowych rezerwach wątroby, śledziony i szpiku. Mając na uwadze to, że jest to bardzo aktywny mikroelement, można spodziewać się, że jego niedobry wywołują poważne defekty zdrowotne. [1] Przyglądając się dokładniej temu pierwiastkowi, warto podkreślić jakie funkcje pełni w prawidłowym rozwoju dzieci i młodzieży. Małe dzieci bardzo intensywnie rosną i rozwijają się, zwiększając swoje umiejętności psychomotoryczne. Niedobory żelaza u najmłodszych najczęściej utożsamiane są z niedokrwistością i jej konsekwencjami, jednak jest to jedynie wierzchołek góry lodowej. Odkrywa on całą pulę znacznie ważniejszych problemów związanych z rozwojem poznawczym dziecka.
Rola żelaza w dzieciństwie
Jony żelaza odpowiadają za prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego, które w znacznym stopniu rozwija się w dzieciństwie. W czasie dynamicznego rozwoju ośrodkowego układu nerwowego, odpowiednie ilości żelaza niezbędne są do prawidłowego metabolizmu w neuronach, wytwarzania neurotransmiterów, a także za prawidłową mielinizację. Dlatego niedobory żelaza powodują u dzieci zaburzenia pamięci, a co za tym idzie trudności w nauce i gorsze wyniki w szkole. Ponadto w badaniach sprawdzających rozwój umysłowy według skali Bayleya’a, dzieci z niedoborami żelaza lub niedokrwistością uzyskiwały mniej punktów niż dzieci zdrowe. [2]
Zaczynając od narodzin…
W pierwszych miesiącach życia, dziecko korzysta ze zgromadzonych zapasów, jakie podczas ciąży mama dostarczała wraz z dietą. Zapotrzebowanie na żelazo kobiet ciężarnych wzrasta z 18 mg aż do 27 mg.
🔍 Sam stan odżywienia matki w ciąży też ma znacznie. Meta-analiza Zaho i wsp. [7] wykazała, że anemia u matek w ciąży jest czynnikiem ryzyka niższego poziomu hemoglobiny u noworodków. Noworodki matek z anemią mają średnio o 1,38 g/dL niższy poziom hemoglobiny w porównaniu do noworodków matek bez anemii.
Już po pierwszych 6. miesiącach życia rezerwy te wyczerpują się i niezbędne jest dostarczenie tego pierwiastka z codzienną dietą. To równa się z wprowadzeniem nowych pokarmów do diety dziecka. Rozszerzenie diety niemowlaka należy rozpocząć od około 4-5 miesiąca życia. Produkty bogate w żelazo powinny być jednymi z pierwszych. Dobrym sposobem na wprowadzeniem takich pokarmów jest podawanie warzywnych zup, a w następnym etapie dodawanie do zup, pokrojonych i zblendowanych kawałków mięsa. Oprócz mięsa dobrymi źródłami żelaza są nasiona roślin strączkowych, ryby i jaja.
Zapotrzebowanie dziecka na żelazo
Warto zwrócić uwagę, że zapotrzebowanie dziecka na żelazo (w wieku 5 miesięcy – 1 rok) wynosi 11 mg/d, przy czym dorosły mężczyzna powinien dostarczać 10 mg żelaza na dobę. Jak widać z tego porównania niemowlaki mają niezwykle wysokie zapotrzebowanie na żelazo, co jest wynikiem różnych procesów fizjologicznych, które dzieją się w jego organizmie, aby przystosować go do samodzielnego życia. Opuszczając brzuch mamy i kończąc okres prenatalny, noworodek musi przystosować się do środowiska bogatego w tlen. Następuje więc intensywny rozpad krwinek płodowych, które zastępowane są przez erytrocyty z hemoglobiną typu dorosłego HbA. [2], [3].
Jakie mogą być przyczyny niedoborów żelaza u dziecka?
Jednym z czynników rozwoju niedoborów żelaza u dzieci jest bezpośrednio spożywanie produktów ubogich w żelazo lub niewystarczające spożycie produktów bogatych w ten pierwiastek. Dotyczy to jednak starszych dzieci, które zakończyły już proces rozszerzania diety. Przyczyn, w szczególności u noworodków, jest znacznie więcej. Jak już wiadomo noworodek wykorzystuje zgromadzone w organizmie żelazo przez pierwsze 6. miesięcy życia. Pobieranie żelaza jest najefektywniejsze w 3. trymestrze, dlatego kiedy dziecko jest wcześniakiem tych zapasów może być niewystarczająco dużo. To może to przyczyniać się do rozwoju niedokrwistości.
Podobnie jeśli kobieta ciężarna ma anemię lub nieleczone niedobory żelaza, wtedy również i dziecko prawdopodobnie będzie miało niedobry tego pierwiastka. W grupie ryzyka znajdują się także noworodki z ciąży mnogiej oraz dzieci z niską masą urodzeniową. Bardzo ważną sprawą są również choroby przewlekłe i nałogi kobiety ciężarnej. Mowa tu między innymi o cukrzycy i otyłości, te dwie globalne choroby dzisiejszych czasów powodują obniżenie zasobów żelaza u płodu. Otyłość z BMI powyżej 30 kg/m2 zaburza wchłanianie pierwiastka (prawdopodobnie przez działanie hepcydyny). Natomiast w cukrzycy nasilony jest proces erytropoezy u płodu, co powoduje większe zużycie żelaza i jego niedobór. Ponadto nadciśnienie i nikotynizm wpływają na zaburzenia transportu żelaza przez łożysko, co może prowadzić do niewydolności maciczno-łożyskowej i niedoborów żelaza. Niebezpieczne są również krwawienia i zakażania w okresie niemowlęcym i noworodkowym.[2][4]
Typy niedoborów żelaza u dziecka
Pod szczególną kontrolą powinny być dzieci z grupy ryzyka, czyli we wszystkich przypadkach wymieniowych w poprzednim akapicie, dla przypomnienia np. noworodki z niską masą urodzeniową, wcześniaki czy dzieci kobiet z anemią w ciąży. Niedobory żelaza w organizmie podzielono na kilka odrębnych faz.
Bardzo istotną kwestią jest rozpoznanie niedobórów tego pierwiastka zanim stwierdzi się niedokrwistość z niedoboru żelaza. W tym wypadku należy wykonać morfologię krwi obwodowej i oznaczyć; stężenie Hb, stężenie ferrytyny i CRP/ CHr około 6-9 miesiąca życia. U zdrowych, donoszonych niemowląt, spożywających mieszanki mleczne wzbogacane w żelazo i/lub pokarmy bogate w ten pierwiastek, zaleca się wykonać kontrolną morfologię około 1. roku życia.
Niestety diagnostystyka niedoborów żelaza i niedokrwistości nie jest prosta, wczesne fazy są trudne do zdiagnozowania jednak istnieje kilka biochemicznych wskaźników, na które warto zwrócić uwagę już na samym początku. W pierwszych kilku fazach tj. w bezobjawowym okresie utraty żelaza zapasowego IDS oraz podczas utraty żelaza z białek zapasowych, większość wskaźników się nie zmienia jak również wielkość i wybarwienie erytrocytów. Istotna okazuje się być wtedy ferrytyna, której stężenie w surowicy krwi, na tych etapach, znacznie się obniża. Po tym czasie występuje niedokrwistość związana z niedoborem żelaza. Wtedy pojawiają się znaczne zmiany biochemiczne; zmniejsza się objętość krwinek czerwonych, występuje hipochromia, czyli niedobarwliwość, a także pojawiają się objawy kliniczne. [2]
Objawy kliniczne niedokrwistości
Do objawów niedokrwistości z niedoborów żelaza można zaliczyć następujące symptomy: [5]
- pogorszenie snu,
- przyspieszony oddech/zadyszka,
- bladość skóry,
- bladość spojówek,
- brak apetytu lub apetyt na produkty niejadalne np. piasek, kredę itp.
- bóle głowy
- niewyjaśnione brak energii i ciągłe zmęczenie
- pogorszenie koncentaracji, osłabienie
- łamliwe paznokcie, wypadające włosy
- wygładzony lub bolesny język
- tachykardia
- problemy z łaknieniem
Profilaktyka niedoborów żelaza u dzieci
Zapobieganie niedoborów żelaza rozpoczyna się już podczas ciąży. Kobieta ciężarna powinna zwracać uwagę na jakość spożywanych pokarmów oraz stosować odpowiednią dietę. Po pierwsze: o odpowiedniej wartości kalorycznej, gdyż podczas ciąży wzrasta zapotrzebowanie energetyczne. A po drugie: obfitującą w wartościowe pokarmy, co pozwoli dostarczyć odpowiednie ilości witamin i składników mineralnych w tym żelaza.
W szczególności dotyczy to kobiet na diecie wegetariańskiej i wegańskiej, gdzie zdecydowanie trudniej jest zbilansować codzienną dietę, tak by dostarczała prawidłowe ilości żelaza i witaminy B12. Dzieje się tak dlatego, że w produktach roślinnych występuje żelazo niehemowe, które wchłania się znacznie gorzej w organizmie, na poziomie ok. 5-10%. Ponadto bardzo duży wpływ na wchłanialność żelaza niehemowego mają inne produkty, które jemy w danym posiłku. Wpływają ona na obniżenia biodostępności żelaza, ale także odpowiednio dobrane mogą wpływać na podwyższenia jego biodostępności.
Następnym etapem profilaktyki niedoborów żelaza jest opóźnienie przecięcia pępowiny. Badanie wskazują, że około 1-2 minutowe opóźnienie pozwala na przetoczenie się dodatkowej ilości krwi z łożyska, która stabilizuje układ krążenia noworodka.
Po urodzeniu dziecka bardzo ważne jest przeanalizowanie przez lekarza czy dziecko narażone jest na niedobory, czy jest w grupie ryzyka oraz ile czynników z grupy ryzyka u niego występuje, gdyż może to wpływać na zintensyfikowanie objawów niedoborów.
Jeśli dziecko nie jest narażone na niedobory, należy karmić je piersią co najmniej do 6. miesiąca życia. Następnie od około 4. miesiąca życia rozszerzać dietę o poszczególne produkty zgodnie z zaleceniami. Przy około 1. roku życia wykonać kontrolną morfologię i zbadać stężenia poszczególnych wskaźników biochemicznych.
Jednak w przypadku, gdy dziecko znajduje się w grupie ryzyka, należy dostosować suplementację do diety niemowlaka.[4]
Suplementacja żelaza u dzieci
Według badania Pleskaczyńskiej i wsp. można wyróżnić wskazania bezwzględne i względne do podawanie suplementów żelaza:
Uwzględniając te wskazanie w przypadku, gdy mamy do czynienia z jawnym niedoborem żelaza, sama dieta nie jest niewystarczająca. Dlatego zalecanie jest podawanie dawki profilaktycznej 1-2 mg Fe/kg/dobę od 3 m.ż. do ukończenia 1 r.ż. Dawki lecznicze wynoszą ok. 4-6 mg Fe/kg/dobę w 2-3 dawka podzielonych. Jednak przy stosowaniu takich preparatów należy pamiętać o kilku zasadach:
- Nie podawać dziecku produktów zawierających wapń, fityniany, garbniki czy fosforany jednocześnie z preparatami żelaza
- Preparaty Fe dwuwartościowego nie należy łączyć z posiłkiem- na czczo lub między posiłkami
- Preparaty Fe trójwartościowego można podawać jednocześnie z posiłkiem lub zaraz po nim’
- Zaleca się łączenie preparatów żelaza z podawaniem witaminy C lub pokarmów w nią bogatych
- W zależności od potrzeb dziecka razem z preparatami żelaza może zaleca być podawanie witaminy B6, kwasu foliowego i witaminy E
Następnie po około 2-4 miesiącach leczenia należy obserwować czy objawy kliniczne ustępują oraz czy poprawiają się badania laboratoryjne- stężenie Hb i stężenie ferrytyny.[4]
Preparaty żelaza (suplementy) dla dzieci dostępne w Polsce (opracowanie własne)
| Nazwa leku | Postać leku | Wartościowość żelaza w preparacie | Inne składniki | Ilość Fe w preparacie |
| Innofer baby | Zawiesina | 0 | Tłuszcze MCT | 5 ml- 50 mg Fe |
| DICOfer Junior | Proszek do rozpuszczenia | 3 | Witamina C | 1 saszetka- 30 mg Fe oraz 80 mg witaminy C |
| Ferovit Kids Bio special | płyn | 2 | brak | 5 ml- 15 mg Fe |
| Biane Fer | Syrop o smaku wiśniowym | Nie podane | brak | 5 ml 7 mg Fe |
| Actiferol Fe | Proszek do rozpuszczenia lub kapsułki otwierane (30 mg Fe) | 3 | brak | 1 saszetka- 30 mg Fe lub1 saszetka 15 mg Fe |
| Actiferol Fe | krople | 3 | brak | 5 kropli- 2,5 mg Fe |
| Actiferol forte dla dzieci powyżej 12 r.ż | kapsułki | 3 | foliany | 2 kapsułki: 60 mg Fe i 400 mcg folianów |
| Rabenhorst Rumiane Policzki | płyn | 2 | Witaminy B12, B6, B2, B1, C | 40ml zawiera: żelazo 14mg witamina C 40mg, witamina B12 1,25mcg, witamina B6 0,7mg, witamina B2 0,7m, witamina B1 0,55mg |
| Olimp Chela-Ferr Bio-Complex | kapsułki | Nie podane | Witaminy B12, B6,C, kwas foliowy | Żelazo 14 mg Witamina C 40 mg Witamina B6 1,4 mg Witamina B12 2,5 µg Kwas foliowy |
Należy pamiętać że decyzje o suplementacji i leczeniu podejmuje lekarz i nie należy takich kuracji prowadzić bez nadzoru specjalisty.
Leczenie niedoborów dietą
W wielu przypadkach niedobory żelaza u dzieci są skutkiem źle zbilansowanej diety. Coraz bardziej popularnym modelem żywienia u dzieci są diety wegetariańskie i wegańskie. Mogą być one zdrowe i odpowiednie dla młodych ludzi jednak konieczne jest ich dobre zbilansowanie pod względem składników odżywczych, które są obecne w pokarmach roślinnych w zdecydowanie niższym stopniu jak m.in. żelazo i witamina B12.[6]
W tym wypadku może okazać się niezbędna pomoc dietetyka, który ustali dobrze zbilansowaną, sprzyjającą prawidłowemu rozwojowi dziecka, dietę. Specjalista zwróci uwagę także na kwestie takie jak preferencje żywieniowe, ale także samą pojemność żołądka dziecka, która również jest wysoce ograniczona w stosunku do żołądka ludzi dorosłych. Tutaj istotne może okazać się stosowanie ziół, w postaci naparów oraz dodatków do posiłków jako uzupełnienie diety. U dzieci warto zwrócić uwagę na niehemowe źródła żelaza są to m.in. płatki śniadaniowe, warzywa, owoce, pieczywo pełnoziarniste lub makarony pełnoziarniste. Są to produkty występujące bardzo często w posiłkach, które są istotnym źródłem żelaza niehemowego.
| Grupa produktów | Najlepsze źródła żelaza |
| Produkty zwierzęce | wołowina, cielęcina, baranina, kaczka, królik; podroby mięsne, Ryby jak łosoś, makrela atlantycka, sardele, dorsz, Jaja |
| Produkty zbożowe | chleb z pełnego przemiału, kasza jaglana, kasza pęczak, brązowy ryż, płatki owsiane, płatki jęczmienne, kaszki mleczne i bezmleczne, kaszki wielozbożowe, kleiki wzbogacane żelazem, makarony pełnoziarniste, pieczywo typu graham |
| Nasiona roślin strączkowych | fasola, soczewica, ciecierzyca, groch |
| Orzechy i nasiona | Orzechy pistacjowe, laskowe, arachidowe, migdały, orzechy włoskie. Orzechy warto podawać w postaci zmielonej lub masła orzechowego, jeżeli jedzenie orzechów nadal dla dziecka jest problematycznesłonecznik, sezam, mak, dynia |
| Warzywa | bób, boćwina, brokuły, burak, fasolka szparagowa, groszek cukrowy, koper ogrodowy, pietruszka, szpinak, jarmuż. Pamiętaj, że ta grupa ma też witaminę C także warto je dodawać do każdego posiłku w celu lepszego przyswojenia żelaza |
| Owoce | porzeczki, maliny, morele, śliwki, daktyle. Pamiętaj, że ta grupa ma też witaminę C także warto je dodawać do każdego posiłku w celu lepszego przyswojenia żelaza |
Tabela na podstawie artykułu „Jak niedobór żelaza wpływa na rozwój dziecka” 1000 pierwszych dni
Przykładowy jadłospis 4 daniowy dla dziecka 3 letniego (zapotrzebowanie na Fe- 7mg)
| Posiłek | Nazwa | Składniki i ilość | Ilość Fe |
| Śniadanie | Owsianka czekoladowo-orzechowa z truskawkami na mleku | Mleko 2% 150g, płatki owsiane 20g, Orzechy nerkowca 10g, Czekolada gorzka 10g, truskawki 20g | Ok. 2,2 mg |
| Zupa | Barszcz czerwony | Buraki-40g, Marchweka- 20g, Ziemniaki-20g, woda | Ok. 0,7 mg |
| 2 Danie | Kasza gryczana z indykiem i brokułami | Brokuły-50g, Indyk-100g, Kasza gryczana-50g | Ok. 3,55 mg |
| Podwieczorek | Koktajl | Szpinak-20g, Natka pietruszki 10g, Truskawki 50g | Ok. 1,44 mg |
| Kolacja | Kanapki z jajkiem i pomidorem | Chleb razowy 2 kromki -45g, Jajko 1 sztuka- 55g, Pomiodor około 80g | Ok. 1,9 mg |
| SUMA: ok. 9,80 mg Fe |
Podsumowanie
Najpowszechniejszym z niedoborów pokarmowych jest właśnie niedobór żelaza, u dzieci to główny powód niedokrwistości. Dlatego tak ważna jest jego skuteczna profilaktyka przede wszystkim w formie zbilansowanej diety. Niskie wartości tego mikroelementu w organizmie dziecka mogą skutkować nieprawidłowym rozwojem układu nerwowego. Niesie to za sobą nieodwracalne skutki, włącznie z niechęcią do sportów, gorszymi wynikami w nauce, a także brakiem apetytu. To dalej pogłębia problemy z niedoborami żelaza, które pozyskujemy z diety. Należy zwracać uwagę jakie posiłki jedzą dzieci oraz z jakimi produktami są skomponowane, bo może mieć to duży wpływ na biodostępność żelaza. Dzieci z grupy ryzyka prawdopodobnie oprócz diety będą musiały stosować suplementacje żelaza, jednak są to interwencje podejmowane przez lekarza po dokładnym wywiadzie i analizie morfologii krwi. [6]
Bibliografia:
- J. Gawęcki, Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. PWN , Warszawa 2012
- Pleskaczyńska A, Dobrzańska A. Profilaktyka niedoboru żelaza u dzieci – standard postępowania. Standardy Medyczne/Pediatria 2011, 8: 100-106.
- Jarosz M. (2017): Normy żywienia dla populacji Polskiej. Instytut Żywności i Żywienia.
- Pleskaczyńska A., DobrzańskaA. Profilaktyka niedoboru żelaza i leczenie niedokrwistości z niedoboru żelaza w 1 roku życia -standardy postępowania Standardy Medyczne 2014;15:82-87
- Jackowska M. (2020) Żelazo w diecie dziecka. Pobrano z https://malgorzatajackowska.com/
- Chełchowska M. i wsp. Ocena statusu żelaza u dzieci na diecie wegetariańskiej. Pediatria Polska 2007; 425-429
- Zhao B, Sun M, Wu T, Li J, Shi H, Wei Y. The association between maternal anemia and neonatal anemia: a systematic review and meta-analysis. BMC Pregnancy Childbirth. 2024 Oct 18;24(1):677. doi: 10.1186/s12884-024-06832-1. PMID: 39425056.
- Data pierwotnej publikacji artykułu: 21.04.2021
- Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 20.10.2024
