Zero waste, czyli jak zrobić coś dobrego z tego, co wyrzucamy do kosza

Zjawisko marnowania żywności jest poważnym problemem w skali globalnej oraz jednym z głównych powodów ubożenia zasobów naturalnych. Co roku w naszych domach marnują się tony jedzenia! Owoce, warzywa, pieczywo – te produkty trafiają do śmietników każdego dnia. W tym samym czasie w wielu miejscach na świecie głodują miliony ludzi…

Czy możemy coś zmienić w swoich codziennych wyborach, aby zmniejszyć ilość marnowanej żywności? Odpowiedź brzmi: „TAK! OCZYWIŚCIE, ŻE TAK!”. A wręcz powinniśmy takie zmiany wprowadzić oraz stale zwiększać swoją świadomość na temat wpływu naszych wyborów związanych w żywnością na funkcjonowanie otaczającego nas świata.

Dane liczbowe dotyczące marnowania żywności na świecie

Dane na temat ilości marnowanej żywności są przerażające: co roku na świecie wyrzuca się taką ilość jedzenia, która pozwoliłaby na nakarmienie 2 miliardów ludzi dietą o energetyczności 2100 kcal / dzień! Marnotrawienie żywności jest zjawiskiem wieloaspektowym i dotyczy każdego z etapów jej powstawania – od produkcji po handel i konsumpcję produktów spożywczych. Produkcja żywności wiąże się ze zużyciem ogromnych ilości wody, użytkowaniem pól uprawnych i stosowaniem chemikaliów rolniczych (nawozy, pestycydy). Działania te obciążają globalną gospodarkę oraz wywierają bardzo szkodliwy wpływ na klimat. Zwiększa się ilość gazów cieplarnianych, ubożeją zasoby wód gruntowych i zaburzone zostaje funkcjonowanie wielu ekosystemów. [3]

W ostatnim czasie bardzo popularny staje się temat dbania o środowisko. W trosce o planetę zaleca się ograniczenie spożycia mięsa oraz korzystanie z toreb wielorazowego użytku… Niestety niewiele osób jest świadomych konsekwencji, jakie niesie ze sobą marnowanie żywności i negatywnego wpływu tego zjawiska na klimat.

Edukacja żywieniowa i promocja zdrowej diety jest bardzo ważna w kontekście ochrony środowiska. Należy uświadamiać ludzi, że poprawa jakości diety niesie za sobą znacznie więcej korzyści niż tylko lepsze samopoczucie i prawidłowe funkcjonowanie naszego organizmu. Wywiera ona także pozytywny wpływ na środowisko i odgrywa kluczową rolę w ograniczaniu zjawiska marnowania żywności na całym świecie. Jednak postęp w zwiększaniu odżywczości diety i świadomości żywieniowej społeczeństwa w skali globalnej jest trudy do osiągnięcia i wciąż stanowi wyzwanie w kontekście poprawy zdrowia ogółu populacji i zachowania równowagi w przyrodzie. [1, 3]

Dlaczego marnujemy tak duże ilości jedzenia?

Według badań przeprowadzonych wśród Polaków do głównych przyczyn marnowania żywności należą: przekroczenie terminu przydatności do spożycia, nieprawidłowe przechowywanie żywności, robienie zbyt dużych zakupów, bez przygotowanej wcześniej listy potrzebnych produktów oraz zwyczajny brak pomysłu na wykorzystanie resztek jedzenia – nie wiemy, jak te same składniki połączyć w różny sposób, aby nie jeść tej samej potrawy „dwa dni z rzędu”.

Problemy te wskazują na potrzebę ciągłej edukacji społeczeństwa w zakresie odpowiedniego gospodarowania żywnością, zasad zdrowego odżywiania i wpływu wyborów żywieniowych na funkcjonowanie środowiska. [2]

Ponadto, jednym z największych źródeł generujących tony marnowanej żywności są bardzo ostre przepisy dotyczące jakości produktów spożywczych. Banany, pomidory, ziemniaki, jabłka, sałata – każda sztuka musi spełniać specjalne wymogi, aby hurtownia kupiła produkt od rolnika, a następnie by trafił on na sklepowe półki. Co brane jest pod uwagę podczas oceny jakości surowców spożywczych? Wymaga się braku plamek na skórce, idealnego kształtu i rozmiaru owocu, warzywa… Produkty, którym „brakuje czegoś do ideału” są wyrzucane do śmieci – zbyt delikatnie zakrzywiony banan lub troszkę mniejsze jabłko jest odrzucane w skupach i hurtowaniach mimo tego, że w niczym nie odbiega od pozostałych owoców. Jednak na tak surowe zasady nie mamy większego wpływu. Jedyne, co możemy zrobić to wspierać lokalnych rolników i to od nich kupować świeże owoce i warzywa, nie przejmując się ich wielkością czy stopniem zakrzywienia…

Do żywności, która marnowana jest w największej ilości i w zastraszająco szybkim tempie należą warzywa, owoce, pieczywo oraz nabiał. Warto zwrócić uwagę, że są to produkty bogate w błonnik, witaminy oraz substancje mineralne. Oznacza to, iż marnowanie żywności może mieć niekorzystny wpływ na odpowiednią podaż substancji odżywczych wraz z dietą (dotyczy to w szczególności żelaza, wapnia i witaminy D).

Zatem do czynników, które mają największy wpływ na ilość marnowanej żywności, należą:

• Brak świadomości ludzi na temat wpływu produkcji żywności oraz własnych wyborów żywieniowych na funkcjonowanie środowiska.
• Zwyczaje związane z przygotowywaniem i spożywaniem posiłków – stosowane praktyki kulinarne oraz prawidłowe gospodarowanie resztkami.
• Wielkość gospodarstwa domowego – duże znaczenie ma ilość członków rodziny oraz umiejętność przewidywania wielkości porcji jedzenia dla każdego z domowników.
• Kwestie społeczne – sytuacja finansowa determinuje ilość kupowanej przez nas żywności; obserwuje się większą oszczędność na jedzeniu wśród osób starszych, co często wiąże się również z mniejszym marnotrawieniem żywności; istotne jest także miejsce zamieszkania i związany z tym dostęp do różnych produktów spożywczych. [4]

Kiedy wchodzimy do sklepu, półki są pełne po brzegi, czasami można odnieść wrażenie, że uginają się wręcz od ilości towaru. Co chwilę jesteśmy bombardowani kolejnymi nowościami i superpromocjami. Ulegając takim zabiegom, kupujemy więcej niż jesteśmy w stanie zjeść lub co gorsze, kupujemy coś, czego normalnie nie włożylibyśmy do sklepowego koszyka. W konsekwencji nadmiar żywności szybko się psuje i trafia do śmietnika. Niestety producentów nie interesują skutki takich działań w postaci negatywnego wpływu na środowisko – liczy się „chwilowe” zadowolenie klientów i interes ekonomiczny. [2]

Jakie momenty w ciągu roku sprzyjają marnowaniu żywności?

Jednym z takich momentów jest lato, czyli najlepszy czas na organizację wesel, wspólnych wyjazdów oraz grilla ze znajomymi. Sytuacje te bardzo często wiążą się z zakupem nadmiaru żywności, która następnie ulega przeterminowaniu lub zepsuciu w wyniku złego przechowywania podczas letnich upałów.

Kolejnym momentem, kiedy wzrasta poziom marnowanej żywności, jest okres świąt. Magia Bożego Narodzenia i Wielkanocy sprawia, że wiele osób kupuje zdecydowanie za dużo jedzenia, którego później nie jest w stanie zjeść. Jednak coraz częściej zwraca się uwagę na to, że święta mają być wspaniałym czasem w rodzinnym gronie, a nie jedzeniem „pod korek, żeby się nie zmarnowało”. Dobrym pomysłem jest wspólne przygotowanie menu oraz listy potrzebnych produktów, której będziemy się trzymać podczas świątecznych zakupów. [2]

Jedzenie w podróży

Jak wspomniano przed chwilą, wakacyjne wyjazdy sprzyjają większemu marnowaniu jedzenia. Dla wielu osób wakacje są czasem „wolności”, kiedy mogą jeść więcej. Z roku na rok coraz większą popularność zdobywają wczasy all inclusive, podczas których na gości w hotelach i kurortach czeka mnóstwo pyszności.

Wakacyjne oferty prezentują konsumpcję jako przyjemność i świetną formę relaksu. Chrupiące pieczywo, rogale z dżemem, naleśniki to tylko nieliczne z oferowanych smakołyków. Ogromny wybór potraw sprawia, że większość osób nakłada sobie zbyt duże porcje, których nie jest w stanie zjeść. Na talerzach zostaje mnóstwo resztek, które następnie trafiają do hotelowych śmietników. Jest to dowodem na to, że wielu ludzi nie umie prawidłowo ocenić wielkości nakładanej porcji oraz ma problem z kontrolą uczucia sytości. Co więcej, bardzo często obserwuje się brak jakiejkolwiek refleksji na temat marnowania żywności oraz niekorzystnym wpływie tego zjawiska na otaczający nas świat. [6]

Marnowanie żywności przez dzieci i młodzież

Wiedza dzieci i młodzieży dotycząca ilości marnowanego jedzenia oraz wartości odżywczych poszczególnych produktów spożywczych jest bardzo mała. Główną rolę w kreowaniu świadomości żywieniowej młodych ludzi pełni rodzina, nauczyciele, znajomi oraz środki masowego przekazu. Niestety bardzo często dzieci powtarzają błędy żywieniowe praktykowane w swoich domach, które prędzej czy później mogą mieć negatywny wpływ na ich zdrowie.

Istnieje konieczność ciągłej edukacji dzieci, młodzieży, ale także nauczycieli oraz rodziców w zakresie komponowania zbilansowanych posiłków, oceny wielkości porcji jedzenia, kontroli poziomu sytości oraz sposobów zapobiegania marnowaniu żywności. W edukacji żywieniowej wśród dzieci i młodzieży bardzo przydatne okazują się „piramidy żywienia” w formie talerza, który w prosty i obrazowy sposób pokazuje jak na co dzień dokonywać właściwych wyborów żywieniowych, by stworzyć zdrowy i smaczny posiłek.

W ostatnim czasie w szkołach wprowadzono dwa unijne programy – „Owoce, warzywa w szkole” oraz „Mleko w szkole”. Mają one na celu promocję prawidłowych nawyków żywieniowych oraz zwiększenie spożycia przez dzieci składników odżywczych zawartych w tych produktach. Kilka razy w tygodniu uczniowie otrzymują świeże owoce, warzywa oraz mleko i jego przetwory, np. kefir, twaróg, jogurt naturalny. W ramach programów prowadzone są również zajęcia edukacyjne, podczas których dzieci poznają sposoby uprawy warzyw i owoców, dowiadują się, jak powstaje mleko i jego przetwory oraz dlaczego produkty te stanowią cenny składnik diety człowieka.

Niestety, pomimo promocji zdrowego odżywiania, szkoły są miejscem, gdzie marnuje się bardzo dużo jedzenia. Plecaki uczniów skrywają niejedno niezjedzone śniadanie – zepsute kanapki, potrawki z warzywami, zgniecione owoce lądują w śmietnikach każdego dnia. Jest to spowodowane wieloma czynnikami. Bywa tak, że dzieciom nie smakują posiłki przygotowane przez rodziców lub są one zbyt duże. Z tego powodu dzieci często pozbywają się drugiego śniadania na rzecz słodyczy i słonych przekąsek. Co więcej, coraz częściej talerze uczniów na stołówkach pozostają prawie pełne. Dlaczego tak się dzieje? Bardzo często przerwy obiadowe są zbyt krótkie, a porcje nakładane przez kucharki są zbyt duże, aby zostały zjedzone w całości przez uczniów.

Podejmowane są jednak specjalne działania, mające na celu ograniczenie ilości marnowanej żywności. Na stołówkach nakładane są mniejsze porcje posiłków, a każdy chętny uczeń ma możliwość dokładki. W wielu szkołach pojawiają się również miejsca, w których uczniowie mogą zostawić nadmiar kanapek, zamiast wyrzucić je do kosza. Koledzy i koleżanki, którzy zapomnieli zabrać drugiego śniadania do szkoły, mogą skorzystać z posiłków swoich rówieśników. [5]

Kuchnia zero waste. Sposoby na to, jak nie marnować żywności

Walka ze zjawiskiem marnowania żywności zaczyna się od naszych codziennych wyborów. Wystarczy kilka prostych zmian, aby ograniczyć ilość jedzenia wyrzucanego do kosza.

Po pierwsze – zacznij planować swoje zakupy. To naprawdę pomaga! Kupowanie jedynie tych produktów, „które mamy na liście” skraca czas spędzony w sklepie, sprzyja oszczędności pieniędzy i co najważniejsze, pozwala na zakup takiej ilości jedzenia, którą będziemy w stanie zjeść. Warto wybierać osobne, surowe produkty i samodzielnie komponować swoje posiłki, zamiast korzystać z gotowych dań. Powinniśmy również zwracać uwagę na ilość kupowanego towaru – produkty suche, takie jak makarony czy kasze mogą poleżeć w szafce dłużej, natomiast produkty świeże, jak owoce i warzywa, należy kupować według naszych potrzeb, gdyż psują się znacznie szybciej. Pamiętajmy również, aby w trakcie zakupów korzystać z bawełnianych toreb/opakowań wielorazowego użytku. Pozwoli to na ograniczenie zużycia plastikowych woreczków i opakowań.

W ostatnim czasie podczas zakupów w supermarkecie można zaobserwować bardzo pozytywne zjawisko – w sklepach pojawiają się półki „z samotnymi bananami”, a w lodówkach znaleźć można miejsca ze specjalnie oznaczonymi produktami, których data ważności zbliża się ku końcowi. Takie działania z pewnością mają korzystny wpływ na ograniczenie ilości marnowanego jedzenia oraz zwiększają świadomość konsumentów w tym zakresie.

„Najlepiej spożyć przed” vs „należy spożyć do” – czym różnią się te pojęcia?

Pojęcie „Najlepiej spożyć przed” – jest to informacja dla konsumenta, która mówi, do jakiej daty produkt pozostaje w pełni świeżości, ale po przekroczeniu wyznaczonego terminu nadal nadaje się do spożycia. Najczęściej pojawia się na opakowaniach produktów suchych, takich jak makarony, kasze lub ryż.

Drugie pojęcie – „Należy spożyć do” – pojawia się na opakowaniach produktów świeżych, które psują się znacznie szybciej, tj.: soki owocowe, warzywne, nabiał lub mięso. W tym przypadku duże znaczenie ma prawidłowy sposób przechowywania pożywienia, dbałość o szczelne zamykanie opakowań oraz pilnowanie terminu, do którego najlepiej spożyć dany produkt.

Prawidłowe przechowywanie żywności

Kolejnym krokiem w walce z marnowaniem jedzenia jest odpowiednie przechowywanie żywności. Konieczne jest poszerzanie wiedzy ludzi na temat sposobów przechowywania i przetwarzania żywności. Należy zachęcać innych do korzystania z sezonowych produktów i doradzać, w jaki sposób powinni obchodzić się z jedzeniem. Zamrażanie, kiszenie i pasteryzacja to tylko nieliczne z zabiegów stosowanych w kuchni – przedłużają one świeżość produktów oraz zapobiegają psuciu się żywności. Warto również przypomnieć, że w przypadku pojawienia się pleśni nie wystarczy wykroić zepsutej części produktu – spleśniałą żywność trzeba wyrzucić w całości!

Duże znaczenie ma również znajomość własnych preferencji żywieniowych oraz umiejętność oceny poziomu sytości w trakcie jedzenia. Dobrym pomysłem jest możliwość samodzielnego nakładania porcji podczas wspólnych posiłków, aby każdy miał na talerzu taką ilość jedzenia, którą będzie w stanie zjeść. [3]

Jadłodzielnie – miejsca walki z marnotrawieniem żywności

Jadłodzielnie to miejsca, gdzie każdy posiadacz nadmiaru żywności może ją tam zostawić i dać osobom, które tego potrzebują, możliwość poczęstowania się różnymi produktami. Są one usytuowane w miejscach ogólnie dostępnych (np. na uczelni lub w kawiarni). Działanie jadłodzielni ma na celu ograniczenie marnowania jedzenia i jest oparte na zjawisku „foodsharingu”, polegającym na bezpłatnym dzieleniu się żywnością. Obecnie w całej Polsce funkcjonuje ponad 50 takich miejsc.

Jakie produkty można oddać do jadłodzielni?

Do jadłodzielni oddać możemy właściwie każdy rodzaj żywności. Wyjątkiem są jajka, surowe mięso i niepasteryzowane mleko – produkty te nie są przyjmowane ze względu na trudność w określeniu terminu przydatności do spożycia. Ważne jest, aby przynoszone przez nas produkty miały informację o terminie ważności. Zostawiajmy w jadłodzielni jedzenie, które sami chętnie byśmy zjedli. Wolontariusze pracujący w tego typu miejscach odwiedzają również zaprzyjaźnione restauracje oraz sklepy i odbierają od nich nadwyżki żywności.

Kto może skorzystać z jadłodzielni?

Najczęściej z jadłodzielni korzystają osoby starsze, samotne, ubogie i bezdomne. Jednak każdy z nas może poczęstować się dostępnymi tam produktami. Czasami ktoś jest głodny, a nie ma przy sobie jedzenia lub potrzebuje konkretnego składnika, o którym zapomniał podczas robienia zakupów. Jak już wspomniano, głównym celem funkcjonowania jadłodzielni jest ograniczenie marnowania żywności. Dlatego cieszy fakt, że ludzie coraz chętniej korzystają z takich miejsc, a lodówki i szafki bardzo często pozostają puste pod koniec dnia. [2, 7]

Kreatywne sposoby na „spożywcze resztki”

Istnieje mnóstwo sposobów na kreatywne wykorzystanie resztek po jedzeniu w ciekawy sposób, które będą pomocne w zmniejszeniu ilości marnowanej żywności. Ograniczać nas może jedynie nasza wyobraźnia. Poznajcie kilka sposobów na wykorzystanie czerstwego pieczywa, obierek po warzywach czy resztek mięsa z obiadu…

PIECZYWO

Pieczywo powinno być owinięte w papierową chustkę lub lnianą ściereczkę i przechowywane w chlebaku – zapobiega to wysychaniu chleba. Co więcej, pieczywo nadaje się do mrożenia – jest to świetne rozwiązanie dla osób, które nie są w stanie zjeść całego chleba na raz. Wystarczy podzielić bochenek na paczki po 2-3 kromki i włożyć do zamrażarki, a gdy najdzie nas ochota cieszyć się świeżym pieczywem.

Zdarza się, że pieczywo pozostaje w chlebaku przez kilka dni – po tym czasie robi się czerstwe i suche. Nie jest już tak smaczne, jak to świeże i niechętnie sięgamy po nie podczas szykowania kanapek. Jednak świetnie nadaje się ono do przygotowania różnych „potraw”:

• tosty/grzanki – z wykorzystaniem kilkudniowego chleba wychodzą bardzo chrupiące,
• drożdżówki z owocami – czerstwe bułki stanowią świetną bazę do przygotowania słodkich drożdżówek; wystarczy wydrążyć środek pieczywa, wymieszać go z jajkiem i ulubionymi owocami, a następnie włożyć na kilkanaście minut do piekarnika,
• „chlebowa” szarlotka – wystarczy chleb, masa mleczno – jajeczna, orzechy włoskie oraz jabłka podprażone z cynamonem; pieczywo maczamy w przygotowanej masie, nakładamy owoce i zapiekamy w piekarniku,
• tarkowany chleb – to rozdrobnione czerstwe pieczywo z dodatkiem oliwy z oliwek i ulubionych przypraw; stanowi on smaczny dodatek do zapiekanek lub sałatki,
• pudding – ten pomysł naprawdę mnie zaskoczył – z czerstwych bułek w połączeniu z mlekiem, jajkiem i ulubionymi dodatkami można stworzyć pyszny deser,

OWOCE I WARZYWA

Najczęściej dostępne są w świeżej postaci. Z tego powodu powinno się je kupować częściej i w mniejszych ilościach, gdyż psują się zdecydowanie szybciej niż produkty suche.

Warto również wiedzieć, że obierki pozostające po przygotowywaniu warzyw i owoców stanowią ok. 1/3 ich wagi. Najczęściej lądują one w śmietniku, a my nawet nie zastanawiamy się, czy można je wykorzystać w inny sposób podczas szykowania posiłków. Istnieje jednak wiele ciekawych pomysłów, które pozwą nam ograniczyć ilość odpadów pozostających po warzywach i owocach:

• ciasteczka z jabłkowych resztek – bardzo często po przygotowywaniu soku jabłkowego pozostaje woreczek pełen wytłoczyn; z ich wykorzystaniem mogą powstać smaczne ciasteczka – wystarczy jajko, odrobina mąki, ulubione przyprawy i piekarnik,
• pesto z liści rzodkiewki, marchewki lub łodygi z brokułu – większość z nas pozbywa się tych części warzyw; okazuje się, że w połączeniu z orzechami mogą stworzyć przepyszne pesto, które stanowi dobry dodatek do makaronowych dań,
• chipsy z ziemniaczanych, marchewkowych skórek – do obierków dodaje się oliwę i przyprawy, a następnie piecze w piekarniku do chrupkości,
• resztki warzyw z lodówki – świetnym wykorzystaniem różnych warzyw pozostających w lodówce są zupy krem lub leczo „ze wszystkiego”; co więcej pojedyncze warzywa zebrane z lodówki mogą stanowić dobrą bazę do przygotowania wytrawnych placuszków,

MIĘSO

Po ugotowanej zupie często zostaje mięso, na które nikt nie ma ochoty, a po obiedzie z rodziną z poprzedniego dnia pozostają mięsne resztki – brak nam pomysłu na to, jak je wykorzystać. Z dodatkiem gotowanych warzyw można z nich przygotować pyszne pasty do smarowania pieczywa, farsz do pierogów i krokietów, jak również swojskie pasztety.

KASZA, RYŻ I MAKARONY

Ugotowana kasza leży w lodówce przez dłuższy czas…? Nie czekaj, aż się zepsuje! Wykorzystaj ją do przygotowania słodkiego deseru – zblenduj kaszę z dodatkiem banana lub jogurtu, a powstały pudding podaj z ulubionymi dodatkami. Natomiast z dodatkiem ugotowanego makaronu, który nie został zjedzony poprzedniego dnia, możesz przygotować pyszną makaronową zapiekankę.

Podsumowanie

Wprowadzenie zasad kuchni „zero waste” do naszych domów na pewno przyniesie wiele korzyści i pomoże ograniczyć ilość marnowanej żywności. Tworzenie „zero waste’owych” dań z resztek jedzenia stanowi świetną okazję, aby rozwijać kulinarną kreatywność i aby zaskoczyć najbliższych pomysłem na wspólny posiłek. Warto pamiętać, że małe zmiany dokonywane przez nas każdego dnia składają się na duże rezultaty. Bądźmy świadomi tego, jak ważne jest planowanie posiłków, robienie listy zakupów oraz prawidłowe przechowywanie żywności. Co więcej, uświadamiajmy innych, że nasze wybory żywieniowe oraz znajomość podstaw zdrowego odżywiania są niezwykle ważne w walce z marnowaniem żywności, jak również w kontekście ochrony środowiska.

Bibliografia:

1. Prescott, M. P., Burg, X., Metcalfe, J. J., Lipka, A. E., Herritt, C., & Cunningham-Sabo, L. (2019). Healthy Planet, Healthy Youth: A Food Systems Education and Promotion Intervention to Improve Adolescent Diet Quality and Reduce Food Waste. Nutrients, 11(8), 1869. https://doi.org/10.3390/nu11081869
2. Bednarczuk A., Śleszyński J. (2019) Marnotrawstwo żywności w Polsce. Warszawa: Uniwersytet Warszawski. DOI: 10.22630/PRS.2019.19.4.53
3. Conrad, Z., Niles, M. T., Neher, D. A., Roy, E. D., Tichenor, N. E., & Jahns, L. (2018). Relationship between food waste, diet quality, and environmental sustainability. PloS one, 13(4), e0195405. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0195405
4. Chalak, A., Abiad, M. G., Diab, M., & Nasreddine, L. (2019). The Determinants of Household Food Waste Generation and its Associated Caloric and Nutrient Losses: The Case of Lebanon. PloS one, 14(12), e0225789. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0225789
5. Gosiewska M., Kołłajtis-Dołowy A. (2015) Znaczenie edukacji żywieniowej w kształtowaniu zachowań młodzieży w zakresie prawidłowego wykorzystania żywności. Warszawa: Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.
6. Kurzak – Mabrouk A. Niezrównoważona konsumpcja i sposoby jej równoważenia. Katowice: Akademia Wychowania Fizycznego im. J. Kukuczki w Katowicach. DOI: 10.19195/2083-7763.9.3
7. Stępnicka N. (2019) Foodsharing a bezpieczeństwo ekologiczne i żywnościowe państwa z uwzględnieniem przykładu jadłodzielni. Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Filia w Piotrkowie Trybunalskim. http://dx.doi.org/10.17306/J.INTERCATHEDRA.2019.00073