Czarnuszka siewna, czyli czarne złoto wśród przypraw. Jakie ma właściwości i jak ją stosować?

Czarnuszka siewna (Nigella sativa), nazywana również czarnym kminkiem to roślina o niezwykłych właściwościach zdrowotnych. Od czasów starożytnych przyciąga uwagę ludzi na całym świecie. Znaleziono ją nawet w grobowcu faraona Tutanchamona. W Polsce niestety nie jest doceniana, choć w ostatnich latach zyskuje na popularności. Jest pod lupą licznych badań naukowych i entuzjastów zdrowego stylu życia. Skrywa multum składników aktywnych, które pozytywnie działają na zdrowie. Jakie korzyści zatem można osiągnąć ze spożycia czarnuszki? Ile trzeba jej jeść i w jaki sposób?

Związki bioaktywne w nasionach czarnuszki

Najważniejszym bioskładnikiem czarnuszki jest tymochinon, należący do grupy terpenów i terpenoidów. Olej z czarnuszki zawiera dużo steroli, w tym głównie beta-sitosterol. Obecność steroli sprawia, że czarnuszka jest naturalnym środkiem obniżającym poziom cholesterolu we krwi. Zawiera również tokoferole, które działają silnie antyoksydacyjne. Podobne właściwości mają polifenole. Czarnuszka skrywa ich szereg, w tym kwas chlorogenowy, felurowy, rutynę, kwercetynę, czy apigeninę. Znajdziemy też witaminę A, E, C, kwas foliowy, witaminy z grupy B oraz składniki mineralne jak cynk, żelazo. Głównym kwasem tłuszczowym obecnym w nasionach czarnuszki jest kwas linolenowy (omega-6) [1,2].

Właściwości lecznicze i prozdrowotne czarnuszki

Właściwości antyoksydacyjne

Korzyści zdrowotne czarnuszki w dużej mierze opierają się na jej właściwościach przeciwutleniających. Antyoksydanty neutralizują wolne rodniki w organizmie, które są sprawcą procesów starzenia się komórek oraz różnych chorób. Okazuje się, że czarnuszka obniża poziom reaktywnych form tlenu [1]. Jednocześnie zwiększa też aktywność enzymów antyoksydacyjnych. Jej dwojakie działanie wynika z obecności związków bioaktywnych, z których najważniejszy jest wspominany tymochinon. 

Wzmocnienie układu odpornościowego

Wykazano, że czarnuszka i obecny w niej tymochinon mają właściwości immunomodulujące. Wspierają zatem działanie układu odpornościowego, chroniąc przed infekcjami. W jaki sposób? Pobudzają komórki zaangażowane w walkę z patogenami, m.in. makrofagi, czy leukocyty. Modulują też reakcję zapalną poprzez wpływ na odpowiednie cytokiny [1]. Warto więc dorzucić czarnuszkę do koszyka zakupów w okresie jesienno-zimowym. W czasie pandemii COVID-19 padały też doniesienia, że czarnuszka łagodzi objawy tej infekcji [3]. Jednak nie zostało to potwierdzone w dalszych badaniach.

Działanie ochronne na zdrowie mózgu 

Czarnuszka okazuje się przydatna we wspomaganiu leczenia i zapobieganiu chorobom neurologicznym. Dotyczy to zarówno choroby Alzheimera, Parkinsona, jak również lęku, czy depresji. Znów — właściwości te wynikają głównie z wysokiej zawartości związków przeciwutleniających i przeciwzapalnych. Okazuje się więc ona przydatna wszędzie tam, gdzie zaburzenie ma podłoże zapalne. Efekt łagodzący objawy tych chorób wykazano na razie na modelach zwierzęcych. Wymagane są zatem badania na ludziach, w celu potwierdzenia skuteczności jej stosowania [1].

Właściwości przeciwnowotworowe

Czarny kminek jest znany jako ważny składnik w profilaktyce nowotworów. Składniki chemiczne nasion hamują proliferację komórek raka, czyli ich namnażanie się. Prowokują też apoptozę, czyli programowaną śmierć komórek. Wykazano, że tymochinon wspomaga działanie kilku standardowych leków chemioterapeutycznych [1,2].

Czarnuszka i zdrowie serca

Otyłość, dyslipidemia mają bezpośredni związek z chorobami układu krążenia. A te są główną przyczyną zgonów na świecie i w Polsce. W badaniu na szczurach [4] wykazano, że suplementacja diety ekstraktami z nasion czarnuszki poprawia profil lipidowy. Podnosi poziom „dobrego” cholesterolu HDL, obniża poziom cholesterolu ogółem, trójglicerydów i „złego” cholesterolu LDL.

Przeprowadzono też kilka badaniach klinicznych z udziałem ludzi z dyslipidemią, palaczy, kobiet w okresie menopauzy z chorobami metabolicznymi, czy pacjentów z zespołem Hashimoto. Podawanie nasion czarnuszki w różnych preparatach poprawiało profil lipidowy i poziom cukru we krwi [1]. 

🔎 Meta-analiza Rounagh i wsp. [16] wykazała, że suplementacja czarnuszki może znacząco poprawić profil lipidowy u dorosłych. Czarnuszka obniża poziom cholesterolu całkowitego, trójglicerydów oraz „złego” cholesterolu LDL, jednocześnie podnosząc poziom „dobrego” cholesterolu HDL. Może być zatem stosowana jako dodatkowy środek wspomagający w leczeniu zaburzeń lipidowych.

Czarnuszka i otyłość

Czy spożywanie lub suplementacja czarnuszki wpływa na masę ciała? Otóż niedawna metaanaliza [5] badań pokazała, że tak. Suplementacja znacząco zmniejszała masę ciała badanych oraz wskaźnik BMI w porównaniu do placebo. Nie wpływała istotnie jednak na inne wskaźniki antropometryczne. Zaliczamy do nich obwód talii, bioder, czy wskaźnik WHR. Czarnuszka w postaci oleju wykazywała lepsze efekty niż w kapsułkach. Odnotowano też, że osoby z zespołem metabolicznym odniosły większe korzyści z przyjmowania czarnuszki. Badania te pokazują, że może to być przydatna dodatkowa interwencja w leczeniu otyłości.

Pomoc w przeciwdziałaniu cukrzycy

Czarnuszka może być istotnym składnikiem diety pacjentów z cukrzycą [6]. Wykazuje ona działanie obniżające poziom cukru we krwi w porównaniu z placebo. Poprawia parametry krwi, w tym glukozę na czczo, po posiłku, hemoglobinę glikowaną (HbA1c) oraz wskaźnik HOMA-IR. Połączenie tymochinonu z metforminą wykazywało większą redukcję glukozy we krwi oraz HbA1c niż sama metrformina.

🔎 Badanie Shirvani i wsp. [15] wykazało, że suplementacja czarnuszki może pomóc obniżyć poziom cukru we krwi oraz poziom hemoglobiny glikowanej, co jest korzystne dla osób z problemami z cukrzycą. Jednakże, nie zaobserwowano znaczącego wpływu na poziom insuliny ani na wskaźnik insulinooporności. Potrzebne są wciąż dalsze badania, aby określić, jaka dawka i czas trwania suplementacji są najskuteczniejsze.

Działanie wspomagające wątrobę

Czarny kminek i jego składniki wykazują działanie hepatoprotekcyjne. Stres oksydacyjny powodujący peroksydację lipidów jest jednym z głównych przyczyn chorób wątroby. Z kolei czarnuszka, jak już wcześniej wspomniano, jest świetnym przeciwutleniaczem. Chroni ona zatem komórki wątroby. W jednym z badań [7] przez 3 miesiące podawano olej z czarnuszki pacjentom z niealkoholową stłuszczeniową chorobą wątroby (NAFLD). Złagodziło to stłuszczenie tego narządu, zmniejszyło trójglicerydy we krwi, cholesterol LDL oraz zmniejszyło poziom aminotransferaz. W innym badaniu [8] interwencja polegała na podawaniu czarnuszki dwa razy dziennie przez 3 miesiące. Obniżyło to poziom ALT, AST oraz ogólne stłuszczenie wątroby w porównaniu z grupą kontrolną. Ostatnia metaanaliza badań RCT [9] pokazała, że suplementacja czarnuszką zmniejsza poziom enzymów wątrobowych u pacjentów z NAFLD. Szczególnie dotyczy to AST.

Czarnuszka i płodność

Niepłodność zaczyna być określana jako choroba cywilizacyjna. Dotyczy zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Główną przyczyną niepłodności u mężczyzn jest dysfunkcja nasienia. Stres oksydacyjny ma szkodliwy wpływ na strukturę, funkcję i ruchliwość plemników. Dlatego tak ważne jest włączanie do diety mężczyzn produktów bogatych w antyoksydanty. Jednym z nich jest oczywiście czarnuszka. W badaniu RCT z udziałem mężczyzn z Iranu zastosowano olej z nasion czarnuszki przez 2 miesiące. Po tym czasie ilość i ruchliwość plemników oraz objętość nasienia uległy zwiększeniu w grupie z interwencją w porównaniu do placebo [10].

Czarnuszka na sprawne stawy

Ze względu na silne działanie przeciwzapalne wykazano, że czarnuszka jest skuteczna we wspomaganiu leczenia zapalenia stawów, w tym RZS. W jednym z badań klinicznych miejscowo zastosowano olejek z jej nasion [11]. Zaobserwowano zmniejszenie bólu związanego z chorobą zwyrodnieniową stawów u osób starszych. W innym badaniu [12] podawano proszek z nasion czarnuszki u pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego. Wykazano znaczną poprawę w grupie z interwencją oraz nie odnotowano działań niepożądanych.

Czarnuszka na piękną skórę

Trądzik pospolity to choroba dermatologiczna związana z przewlekłym stanem zapalnym mieszków włosowych w skórze. Czarnuszka okazuje się wykazywać właściwości łagodzące trądzik. W jednym z badań RCT [13] pacjenci otrzymywali 2 razy dziennie przez 2 miesiące hydrożel z czarnuszki. Odnotowano znaczne zmniejszenie liczby zaskórników, grudek i krost, bez żadnych skutków ubocznych. Preparat taki można zatem uznać za potencjalną naturalną pomoc dla pacjentów z trądzikiem pospolitym. Zastosowanie oleju z nasion czarnuszki w kremie może być również przydatny przy leczeniu bielactwa [14]. Kosmetyków z ekstraktem/olejem z czarnuszki na rynku jest wiele. Warto zatem zwrócić na nie następnym uwagę podczas zakupów.

Zastosowanie w kuchni

Czarnuszka jest szeroko stosowana jako przyprawa i środek aromatyzujący w różnych przetworach spożywczych. Zalicza się do nich pieczywo, jogurty, warzywa marynowane, sosy, sałatki [10]. Nasiona czarnuszki sprawdzą się idealnie jako dodatek do wszelkich dań obiadowych. Risotto, kaszotto, zupa krem świetnie skomponuje się z lekką pikantnością czarnych nasionek. Szczególnie dobrze czarnuszka smakuje się z kapustą. Można użyć jej także do marynaty do mięs, czy do hummusu lub twarożku na śniadanie. Olej z nasion czarnuszki również warto mieć w kuchni. Sprawdzi się idealnie na zimno do sałatek i surówek. Czarnuszka jest dobrym rozwiązaniem, gdy chcemy ograniczyć w diecie sól lub pieprz, np. ze względów zdrowotnych. Jeśli natomiast wypiekacie własny chleb — dodajcie do niego nasiona czarnuszki. Przekonacie się wtedy o niezwykłym aromacie i smaku tej przyprawy. Dla osiągnięcia intensywności aromatu można nasiona podprażyć wcześniej na patelni. Czarnuszkę można wykorzystać też w daniach na słodko.  Dotyczy to wszelkich ciasteczek, czy ciast typu piernik, kruche ze śliwką, marchewkowe.

Dawkowanie

Ile można jej zjeść? Jak z wszystkim należy zachować umiar. W tym przypadku ograniczmy się do 1-2 łyżeczek przyprawy dziennie (zarówno nasion, jak i oleju).

Podsumowanie

Czarnuszka to małe niepozorne nasiona, które skrywają szereg właściwości prozdrowotnych. Mają mnóstwo antyoksydantów, których do diety powinniśmy włączać częściej. Składniki w niej zawarte mogą działać profilaktycznie na wiele chorób, w tym przede wszystkim cukrzycę, czy nowotwory. Znana jest od wieków — mówiono o niej, że jest lekarstwem na każdą chorobę z wyjątkiem śmierci [10]. Do diety wprowadzić ją jest bardzo prosto. Wystarczy trochę poeksperymentować w kuchni. Może uda nam się nawet zastąpić klasyczne przyprawy typu sól właśnie czarnym kminkiem. Nawet tak małe zmiany są krokiem w stronę zdrowia. Smacznego i na zdrowie!

Bibliografia:

1. Hannan MA, et al. Black Cumin (Nigella sativa L.): A Comprehensive Review on Phytochemistry, Health Benefits, Molecular Pharmacology, and Safety. Nutrients. 2021 May 24;13(6):1784.
2. Dalli M, et al. Nigella sativa L. Phytochemistry and Pharmacological Activities: A Review (2019-2021). Biomolecules. 2021 Dec 23;12(1):20.
3. Koshak AE, et al. Nigella sativa for the treatment of COVID-19: An open-label randomized controlled clinical trial. Complement Ther Med. 2021 Sep;61:102769.
4. Ahmad, S, et al. Physiological and biochemical role of nigella sativa in hyperlipidemic albino rats a comparative study. Pak. J. Med. Health Sci. 2017, 11, 195–196.
5. Navid Naghsh, et al. The effect of Nigella sativa (black seed) supplementation on body weight and body composition: A GRADE-assessed systematic review and dose-response meta-analysis of randomized controlled trials, Journal of Functional Foods, 2023, 105,105565.
6. Mahomoodally MF, et al. Nigella sativa L. and Its Active Compound Thymoquinone in the Clinical Management of Diabetes: A Systematic Review. Int J Mol Sci. 2022 Oct 11;23(20):12111.
7. Khonche, A, et al. Standardized Nigella sativa seed oil ameliorates hepatic steatosis, aminotransferase and lipid levels in non-alcoholic fatty liver disease: A randomized, double-blind and placebo-controlled clinical trial. J. Ethnopharmacol. 2019, 234, 106–111.
8. Rashidmayvan, et al. The effect of Nigella sativa oil on serum levels of inflammatory markers, liver enzymes, lipid profile, insulin and fasting blood sugar in patients with non-alcoholic fatty liver. J. Diabetes Metab. Disord. 2019, 18, 453–459.
9. Fathiyah Safithri, et al. Liver-protectant and cardiovascular-protectant effects of Nigella sativa: a meta-analysis,Digital Chinese Medicine, 2023,6(2): 112-120.
10. Yimer EM, et al. Nigella sativa L. (Black Cumin): A Promising Natural Remedy for Wide Range of Illnesses. Evid Based Complement Alternat Med. 2019 May 12; 2019:1528635.
11. Azizi, F, et al. Comparison of the effect of topical use of Nigella Sativaoil and diclofenac gel on osteoarthritis pain in older people: A randomized, double-blind, clinical trial. J. Herb. Med. 2019, 16, 100259.
12. Salimzadeh, A, et al. Effect of an orally formulated processed black cumin, from Iranian traditional medicine pharmacopoeia, in relieving symptoms of knee osteoarthritis: A prospective, randomized, double-blind and placebo-controlled clinical trial. Int. J. Rheum. Dis. 2017, 20, 691–701.
13. Soleymani, S, et al. The effect of a hydrogel made by Nigella sativa L. on acne vulgaris: A randomized double-blind clinical trial. Phytother. Res.2020, 34, 3052–3062.
14. Sarac, G, et al. Effectiveness of topical Nigella sativa for vitiligo treatment. Dermatol. Ther. 2019, 32, e12949.
15. Shirvani S, Falahatzadeh M, Oveili E, Jamali M, Pam P, Parang M, Shakarami M. The effect of Nigella sativa supplementation on glycemic status in adults: An updated systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Prostaglandins Other Lipid Mediat. 2024 Aug 22:106885. doi: 10.1016/j.prostaglandins.2024.106885. Epub ahead of print. PMID: 39181437.
16. Rounagh M, Musazadeh V, Hosseininejad-Mohebati A, Falahatzadeh M, Kavyani Z, Rostami RB, Vajdi M. Effects of Nigella sativa supplementation on lipid profiles in adults: An updated systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Clin Nutr ESPEN. 2024 Jun;61:168-180. doi: 10.1016/j.clnesp.2024.03.020. Epub 2024 Mar 22. PMID: 38777430.

• Data pierwotnej publikacji: 6.12.2023
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 28.08.2024