Dieta ketogeniczna w epilepsji 

Dieta ketogeniczna budzi wiele kontrowersji wśród specjalistów z zakresu dietetyki. Powodem tego są duże restrykcje pokarmowe oraz niezgodność diety z aktualnymi zaleceniami żywieniowymi. Wiele publikacji naukowych wskazuje, że długoterminowe stosowanie diety keto może powodować poważne problemy zdrowotne. Istnieją jednak badania mówiące o pozytywnym wpływie ciał ketonowych na łagodzenie napadów padaczkowych |8|. Czy faktycznie stosowanie diety ketogenicznej to skuteczna metoda walki z epilepsją? 

Ciała ketonowe a epilepsja 

Dieta ketogeniczna jest to dieta wysokotłuszczowa, a zarazem niskowęglowodanowa. Wysoki udział tłuszczu umożliwia powstanie ciał ketonowych, z których organizm czerpie energię. W standardowym modelu żywienia, energia ta pozyskiwana jest z glukozy. Mechanizm działania diety ketogenicznej w przypadku padaczki lekoopornej nie został do końca poznany. Istnieją teorie mówiące, że oddziałuje on na komórki nerwowe i w ten sposób łagodzi objawy chorobowe |1|. Zmniejszenie częstotliwości występowania napadów drgawkowych tłumaczy się wzrostem liczby ciał ketonowych i wolnych kwasów tłuszczowych. Spada natomiast stężenie glukozy |2|. 

🔎 Systematyczny przegląd badań Mazandarani i wsp. [9] wskazuje, że swój udział może mieć też mikrobiota jelitowa. Dieta ketogeniczna skutecznie zmienia skład mikrobioty jelitowej oraz metabolity u pacjentów z zaburzeniami neurologicznymi, co przyczynia się do poprawy wyników klinicznych, takich jak zmniejszenie nasilenia i częstości występowania chorób. Zmiany te obejmują wzrost w rodzajach bakterii Proteobacteria, Escherichia, Bacteroides, a obniżenie w Firmicutes i Actinobacteria.

Zasady prowadzenia diety ketogenicznej w procesie leczenia padaczki lekoopornej

U osób cierpiących na epilepsję wprowadza się dietę ketogeniczną najczęściej w warunkach hospitalizacji. Zaleca się okres przygotowawczy, czyli trwającą około dwóch dni głodówkę. Nie jest to element konieczny, jednak przyczynia się do szybszego wprowadzenia organizmu w stan ketozy. Etap ten pomija się jednak w przypadku występowania drgawek bardzo długotrwałych |2|. Również w sytuacji zwiększonego ryzyka hipoglikemii oraz dzieci do 2. roku życia, kiedy występują inne choroby towarzyszące. 

Następnie określa się proporcje spożycia makroskładników. Ważna jest proporcja tzw. 4:1, co oznacza, że na każde 4g tłuszczu przypada 1g węglowodanów wraz z białkiem. Zmianom ulega również spożycie kalorii. Zakłada się zmniejszenie energetyczności diety o przynajmniej 10 – 20%. Źródłem spożywanego tłuszczu powinny być przede wszystkim oleje roślinne, awokado, orzechy, masło, nasiona czy majonez |3|. Większość produktów białkowych również zawiera znaczne ilości tłuszczu. Dlatego należy pamiętać o spożywaniu mięsa, ryb, produktów mlecznych, nabiału i jaj.  

Wskazania do stosowania

Najczęściej na stosowanie diety ketogenicznej decydują się osoby, które chcą schudnąć. Odchudzanie w ten sposób wiąże się jednak z wieloma negatywnymi konsekwencjami zdrowotnymi i ryzykiem efektu jojo |8|. Okazuje się, że dieta ketogeniczna, oprócz tego znajduje zastosowanie w niektórych jednostkach chorobowych. Ograniczenie eksploatowania glukozy jako głównego dostawcy energii dla mięśni przekłada się na zwiększenie dawki glukozy. Szczególnie dla czerwonych krwinek oraz układu nerwowego |4|. 

Stąd zaobserwowano wiele korzyści stosowania diety ketogennej w przypadku chorób układu nerwowego, padaczki lekoopornej, zespołu Draweta, czy zespołu Retta. W dalszym ciągu trwają badania nad wpływem diety keto na choroby Parkinsona i Alzheimera |4|. Badania naukowe wskazują, że wytworzone ciała ketonowe mogą chronić komórki nerwowe przed wolnymi rodnikami. Zmniejsza się także pobudzenie neuronów i zmieniają się parametry progu drgawkowego. Może to powodować rzadsze występowanie ataków padaczki |5|. 

Jak długo utrzymywać dietę ketogeniczną przy epilepsji? 

Stosowanie diety powinno przynieść pierwsze efekty terapeutyczne już po 3 miesiącach jej stosowania. U 50% procent chorych napady drgawkowe zmniejszyły się nawet o połowę. U 30% badanych ustały całkowicie. Pozostali zauważyli poprawę codziennego funkcjonowania, koncentracji, zdolności poznawczych i rytmu snu |6|. Czas utrzymywania diety ketogenicznej nie jest, więc ściśle określony, a pojawienie się pierwszych efektów zależy indywidualnie od danego pacjenta. 

Istnieją jednak rekomendacje dotyczące optymalnego czasu stosowania diety ketogenicznej. Mówi się, że powinien być to okres od 3 do 6 miesięcy. Przy dobrej odpowiedzi organizmu na zastosowany model żywienia może być to nawet 2-3 lata |6|. Należy jednak pamiętać, że wychodzenie z diety powinno odbywać się stopniowo. 

Leki przeciwpadaczkowe – interakcje

Niestety przyjmowanie leków w niektórych przypadkach może skutkować ich interakcją nie tylko z innymi lekami, ale również z ziołami, suplementami czy żywnością. Interakcje te zachodzą w wyniku oddziaływania na siebie składników biologicznie aktywnych |5|. Leki stosowane w epilepsji mają za zadanie przywrócić równowagę pomiędzy neuroprzekaźnikami. Odpowiadają także za stabilizowanie błon komórkowych neuronów, dzięki czemu impulsy nie rozprzestrzeniają się |6|.

Najbardziej popularnymi lekami stosowanymi w terapii epilepsji są: fenytoina, karbamazepina, kwas walproinowy, lamotrigina, lakozamid, okskarbazepina oraz zonisamid. Przede wszystkim nie powinno się ich łączyć z alkoholem, który skutecznie zaburza proces wchłaniania leku |7|. Środki przeciwpadaczkowe mogą wchodzić w interakcje z innymi lekami, dlatego należy poinformować lekarza o obecnie przyjmowanych lekarstwach. 

Nie należy łączyć niektórych leków przeciwpadaczkowych, takich jak np. fenytoina ze skrobią ziemniaczaną oraz olejem kokosowym. Obecne w tych produktach związki wielocząsteczkowe po połączeniu z fenytoiną tworzą kompleksy trudne do wchłonięcia |7|. Prowadzi to do zmniejszenia stężenia leku we krwi i w efekcie do jego mniejszej skuteczności. 

Skutki uboczne diety ketogenicznej

Stosowanie diety ketogenicznej wiąże się z ryzykiem pojawienia się objawów niepożądanych. Duże spożycie tłuszczu może skutkować bólami brzucha, zaparciami czy biegunkami |3|. Przypuszczalnie jest to również utrata apetytu oraz ciągłe uczucie zmęczenia i senności. Długotrwałe stosowanie jadłospisu ketogenicznego objawia się ryzykiem podwyższenia poziomu cholesterolu we krwi, czy wystąpieniem hiperurykemii |4|. Oznacza to zbyt wysokie stężenie kwasu moczowego we krwi. Nieleczona hiperurykemia może doprowadzić do kamicy nerkowej albo dny moczanowej. 

Ze względu na relatywnie niskie spożycie węglowodanów poziom cukru obniża się, a konsekwencją tego są bóle głowy oraz rozdrażnienie. Dieta ketogeniczna ze względu na liczne restrykcje często bywa niedoborowa |8|. Brak ważnych składników zaburza funkcjonowanie niektórych układów organizmu. 

Niedobory pokarmowe – postępowanie

Należy podkreślić, że dieta ketogeniczna jest dietą eliminacyjną, a przez to podaż wielu istotnych składników nie jest wystarczająca. Dobrym przykładem może być błonnik pokarmowy, którego główne źródło stanowią produkty węglowodanowe. Te zaś na diecie ketogenicznej stanowią niewielki procent jadłospisu |8|. Błonnik wspiera perystaltykę jelit, a jego spożycie jest szczególnie pomocne w przypadku zaparć. Składnikami mineralnymi objętymi ryzykiem niedoborów mogą być szczególnie potas, magnez oraz wapń. Pierwiastki te oraz sód istotnie wpływają na gospodarkę wodną oraz przewodzenie impulsów nerwowych |4|.

U osób stosujących dietę ketogeniczną pojawiają się zbyt małe ilości witamin. Dotyczy to przede wszystkim kwasu foliowego (B9), tiaminy (B1), pirydoksyny (B6) oraz witaminy C, oraz witaminy D. Suplementacja składników niedoborowych wskazana jest szczególnie u dzieci od samego początku trwania diety. Powinna odbywać się pod kontrolą lekarza i zgodnie z jego zaleceniami. Wśród zalecanych do stosowania preparatów wymienia się preparaty wielowitaminowe z uwzględnieniem witaminy D |8|. Niekiedy opcjonalnie dopuszczone jest stosowanie cytrynianu potasu, aby zmniejszyć ryzyko formowania się kamieni nerkowych. 

Podsumowanie i wnioski 

Głównym i najczęściej stosowanym sposobem leczenia epilepsji są leki przeciwpadaczkowe. Okazuje się jednak, że około jedna trzecia pacjentów jest oporna na leczenie, a napady drgawkowe utrzymują się mimo stosowania leków. Badania naukowe potwierdzają, że dieta ketogeniczna może mieć wpływ na zmniejszenie częstości występowania napadów drgawkowych. 

Należy jednak pamiętać, że jest to sposób żywienia bardzo restrykcyjny i powoduje wiele niedoborów pokarmowych. Z tego powodu dieta powinna być prowadzona pod ścisłą kontrolą lekarza i dietetyka. 

Bibliografia:

1. Barry, D., Ellul, S., Watters, L., Lee, D., Haluska, R., Jr, & White, R. (2018). The ketogenic diet in disease and development. International journal of developmental neuroscience : the official journal of the International Society for Developmental Neuroscience, 68, 53–58. https://doi.org/10.1016/j.ijdevneu.2018.04.005
2. O’Neill, B., & Raggi, P. (2020). The ketogenic diet: Pros and cons. Atherosclerosis, 292, 119–126. https://doi.org/10.1016/j.atherosclerosis.2019.11.021
3. Wells, J., Swaminathan, A., Paseka, J., & Hanson, C. (2020). Efficacy and Safety of a Ketogenic Diet in Children and Adolescents with Refractory Epilepsy-A Review. Nutrients, 12(6), 1809. https://doi.org/10.3390/nu12061809
4. Dhamija, R., Eckert, S., & Wirrell, E. (2013). Ketogenic diet. The Canadian journal of neurological sciences. Le journal canadien des sciences neurologiques, 40(2), 158–167. https://doi.org/10.1017/s0317167100013676
5. Sampaio L. P. (2016). Ketogenic diet for epilepsy treatment. Arquivos de neuro-psiquiatria, 74(10), 842–848. https://doi.org/10.1590/0004-282X20160116
6. Sourbron, J., Klinkenberg, S., van Kuijk, S., Lagae, L., Lambrechts, D., Braakman, H., & Majoie, M. (2020). Ketogenic diet for the treatment of pediatric epilepsy: review and meta-analysis. Child’s nervous system : ChNS : official journal of the International Society for Pediatric Neurosurgery, 36(6), 1099–1109. https://doi.org/10.1007/s00381-020-04578-7
7. van der Louw, E., van den Hurk, D., Neal, E., Leiendecker, B., Fitzsimmon, G., Dority, L., Thompson, L., Marchió, M., Dudzińska, M., Dressler, A., Klepper, J., Auvin, S., & Cross, J. H. (2016). Ketogenic diet guidelines for infants with refractory epilepsy. European journal of paediatric neurology : EJPN : official journal of the European Paediatric Neurology Society, 20(6), 798–809. https://doi.org/10.1016/j.ejpn.2016.07.009
8. Ruan, Y., Chen, L., She, D. et al. Ketogenic diet for epilepsy: an overview of systematic review and meta-analysis. Eur J Clin Nutr 76, 1234–1244 (2022). https://doi.org/10.1038/s41430-021-01060-8
9. Mazandarani, M., Lashkarbolouk, N., Ejtahed, H. S., & Qorbani, M. (2023). Does the ketogenic diet improve neurological disorders by influencing gut microbiota? A systematic review. Nutrition Journal, 22(1), 61.

• Data pierwotnej publikacji: 26.10.2022
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 21.01.2024