Kwiat lipy. Nie tylko miód, czyli właściwości lecznicze kwiatu lipy

Z mego wonnego kwiatu pracowite pszczoły

Biorą miód, który potym szlachci pańskie stoły

„Na lipę” Jan Kochanowski

Lipy to drzewa ozdobne, już od wieków towarzyszące mieszkańcom wsi i miast. Kwiat lipy kojarzy się przede wszystkim jak w tym fragmencie słynnej fraszki Kochanowskiego, z miodem. Jednak na tym się nie kończą jego zalety. Pozostałe poznasz w tym artykule.

Kwiat lipy i jego wyjątkowe związki bioaktywne

Kwiat lipy zawiera liczne związki bioaktywne. Te zaś mają właściwości lecznicze:

• Związki flawonoidowe (do 1% suchej masy). Są to głównie glikozydy kwercetyny, kemferolu i akacetyny, tylirozyd i dimeryczne proantocyjanidyny
• Śluzy – arabinogalaktany, podczas których hydrolizy powstają heksozy, kwasy uronowe i metylopentozy
• Olejki eteryczne: farnezol odpowiadający za przyjemny zapach kwiatów lipy, geraniol, eugenol oraz alkany i alkoholofenole
• Garbniki katechinowe
• Kwasy fenolowe: kawowy, chlorogenowy, p-kumarowy [1,4]

Zawartość związków fenolowych waha się znacznie w zależności od pochodzenia lub populacji badanej próbki kwiatów.

• Całkowita zawartość kwasów fenolowych 0,17 do 1,87 g / 100 g
• Flawonoidy od 0,09 do 0,52 g / 100 g
• Śluz od 0,6 do 3,0 g / 100 g

Wśród kwasów fenolowych zidentyfikowano cztery związki. Dominujący był kwas wanilinowy. Wśród flawonoidów znaleziono dziewięć związków. Rutozyd, kwas protokaatechowy i epikatechina (prekursor garbników) były obecne w największych ilościach [7].

Wyżej wymienione związki odpowiadają za właściwości lecznicze, jakie przejawia kwiat lipy. Korzystne dla zdrowia są zwłaszcza flawonoidy i śluzy.

Jak wykorzystać kwiat lipy

W jakiej formie można wykorzystywać kwiat lipy

Kwiat lipy służy też do przygotowania mieszanek ziołowych do zaparzania. Jest również składnikiem syropów, tabletek do ssania i kapsułek [4].

Tradycyjny napar z kwiatów lipy to bogactwo związków fenolowych

W badaniach wykazano, że tradycyjny napar z kwiatów lipy zalewanych gorącą wodą jest dobrą metodą ekstrakcyjną. Charakteryzuje się wysokim stężeniem związków bioaktywnych [13]. Wystarczy łyżeczkę takiego suszu zalać wodą w temperaturze ok. 90 st. i pozostawić pod przykryciem do zaparzenia na kilkanaście minut. Następnie spożyć po przestudzeniu np. z dodatkiem miodu lipowego.

Właściwości prozdrowotne kwiatu lipy w ziołolecznictwie

Kwiaty lipy można podać w postaci naparów jako lek napotny i przeciwzapalny. Stosuje się go w przeziębieniach i infekcjach przebiegających z gorączką.

Surowiec ten, dzięki zawartości olejków eterycznych, wykazuje też działanie:

• Uspakajające
• Przeciwskurczowe
• Obniżające ciśnienie tętnicze krwi
• Zwiększające wydalanie moczu

Kwiat lipy działa też osłonowo, lekko ściągająco i zmiękczająco. Może być stosowany w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła. Przydatny jest także w nadpobudliwości nerwowej, bezsenności, nadciśnieniu, migrenach, schorzeniach reumatycznych i dróg oddechowych. Inne zastosowania kwiatu lipy to wykorzystanie w zaburzeniach przepływu żółci.

Stosowany jest również zewnętrznie przy podrażnieniu, pękaniu i swędzeniu skóry [1,4]. Inny przegląd badań wskazuje także na właściwości przeciwbólowe, anestetyczne czy wykrztuśne kwiatostanów lipy [8].

Działanie antyoksydacyjne

W porównaniu do innych kwiatów jadalnych lipa cechuje się wysoką zawartością związków fenolowych i potencjałem przeciwutleniającym. Jest on porównywalny do czarnego bzu, niższy tylko od dzikiej róży. Jest wyższy od nagietka i rumianku [12].

Wysoka zawartość flawonoidów koreluje ze zdolnością antyoksydacyjną suszu z liści i kwiatów lipy. Jest ona powiązana z aktywnością zmiatania wolnych rodników. Ekstrakt z suszonych liści lipy zawiera wiele związków fenolowych oraz ma działanie przeciwutleniające. W przyszłości można go uznać za potencjalne źródło nutraceutyków [9].

Efekt antyoksydacyjny to skuteczne zmiatanie rodników, hamowanie wybielania beta-karotenu i zahamowanie peroksydacji lipidów. Ekstrakt pozyskany z lipy szerokolistnej wykazuje nie tylko wspomniane działanie przeciwutleniające, ale także przeciwzapalne (hamowanie produkcji tlenku azotu) i przeciwnowotworowe na liniach komórkowych raka piersi, płuca, szyjki macicy i wątrobowokomórkowego, bez działania cytotoksycznego. Te właściwości biologiczne według badań są dodatnio skorelowane z zawartością i składem związków fenolowych [10].

Wpływ na reakcję zapalną. Wyniki badań

W jednym z badań opisano wpływ głównych procyjanidyn obecnych w kwiatach lipy drobnolistnej na reakcję zapalną ludzkich neutrofili ex vivo, stymulowanych przez lipopolisacharyd. Wszystkie związki były w stanie zmniejszyć produkcję reaktywnych form tlenu (RFT) z neutrofili. Większość z nich była zdolna do hamowania uwalniania IL-8. Świadczy to o działaniu przeciwzapalnym kwiatów lipy [11].

Miód lipowy. Właściwości zdrowotne i zagrożenia

Miód z kwiatów lipy uważany jest za jeden z najlepszych smakowo i prozdrowotnych miodów nektarowych. Miód ten zbierany jest w okresie wakacyjnym, najczęściej w lipcu. W skład dojrzałego miodu wchodzą zarówno związki chemiczne pochodzenia roślinnego (nektar kwiatowy lipy), jak i pochodzenia zwierzęcego (wyciągi trawienne pszczoły miodnej).

Wartości odżywcze miodu lipowego

Dwie pochodne kwasu dekanowego i ich metabolity syntezowane są w żołądkach miodnych pszczół. Po utlenieniu wchodzą w skład miodu [14]. Miód lipowy charakteryzuje się wysoką zawartością związków fenolowych. Pod tym względem wyprzedza go tylko miód gryczany spośród miodów produkowanych z Polsce.

Dodatkowo dostarcza on niewielkich ilości składników mineralnych: wapnia, potasu, magnezu, cynku i żelaza. Miód lipowy dostarcza największe ilości wapnia w porównaniu do innych miodów [15]. Oprócz łatwo przyswajalnych węglowodanów (glukozy, fruktozy, sacharozy i maltozy), jest źródłem substancji bioaktywnych i bakteriostatycznych, kwasów organicznych, aminokwasów oraz niektórych makro- i mikroelementów.

Zastosowanie miodu lipowego w przeziębieniu

Aktywność biologiczna miodu może być związana z występującymi w nim związkami fenolowymi. Tak jak kwiat lipy, posiada on właściwe im działanie prozdrowotne. Wskazuje to na ich możliwe zastosowanie w łagodzeniu symptomów przeziębienia [16].

Uwaga na zagrożenia

Kwiaty lipy i miód lipowy mogą być potencjalnymi nośnikami Clostridium botulinum. Może to stanowić czynnik ryzyka zatrucia jadem kiełbasianym niemowląt. W argentyńskim badaniu stwierdzono niską ilość zarodników C. Botulinum w nieopakowanych kwiatach lipy. Niemniej żaden z przemysłowych produktów herbacianych z lipą nie był zanieczyszczony zarodnikami botulinowymi [17].

Miód także nie jest produktem wolnym od mikroorganizmów, mimo iż posiada udokumentowane właściwości antybakteryjne i antygrzybicze. Miód może zawierać spory C. Botulinum. Jest to szczególnie niebezpieczne dla niemowląt poniżej 1. roku życia, ponieważ nie dysponują w pełni wykształconą florą jelitową. Dlatego miód lipowy jest niezalecany dla niemowląt poniżej 1. roku życia [18].

Kilka słów o lipie

Lipa jest drzewem szeroko rozpowszechnionym w Polsce i w Europie. Pospolicie na naszych terenach występują dwa gatunki: lipa drobnolistna (Tilia cordata Mill.) i lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos Scop.). Drzewa te rzadko kiedy rosną w skupiskach. Jedyny w Polsce las lipowy znajduje się w Miliku k. Muszyny i jest on rezerwatem leśnym [1].

Czym charakteryzuje się lipa

Najczęściej lipę możemy spotkać na nizinach. Na południu kraju częściej szerokolistną, a na wschodzie i w rejonach Puszczy Białowieskiej, drobnolistną. Najstarsze egzemplarze mają ponad 150 lat [2]. Oba gatunki mogą osiągnąć 30-40 metrów wysokości, z prostymi pniami do ok. 1 metra średnicy i dosyć wąską koroną.

Lipa jest głęboko zakorzeniona w historii i tradycji Polski. Według słowiańskich zwyczajów i wierzeń lipy były sadzone dla upamiętnienia ważnych wydarzeń: narodzin czy ślubu. Trumny wykonywane z drzewa lipowego zapewniały spokojny sen wieczny.

Drewno i łyko lipowe służyło jako surowiec do produkcji wielu narzędzi i naczyń codziennego użytku oraz instrumentów (np. skrzypiec). Było wypalane w celu pozyskiwania węgla drzewnego. Drewno lipowe jest nieprzydatne w budownictwie, ale wykorzystywane było w stolarstwie i rzeźbiarstwie. Posłużyło ono m.in. do wykonania wielkiego dzieła: Ołtarza Mariackiego Wita Stwosza. Inni sławni Polacy także uwiecznili dobrodziejstwa lipy. Słowem opiewał lipę Jan Kochanowski we fraszce „Na lipę” [6].

Kiedy i jak zbierać kwiaty lipy

Lipy kwitną obficie w czerwcu i lipcu, pokrywając się białymi lub bladymi kwiatami. Intensywnie pachną i są zapylane przez owady [3]. Wtedy też zbierane są kwiatostany lipy, które następnie suszy się w temperaturze poniżej 40 st. Celsjusza i wykorzystuje jako surowiec farmakologiczny. Zbiory przeprowadza się z dziko rosnących albo nasadzanych drzew. Obcina się całe szczyty gałązek (kwiatostan wraz z podsadką). Następnie ręcznie obrywa się kwiatostany przeznaczone do suszenia [1,4].

W czasie kwitnienia lipy (zwłaszcza na początku lata) muszą uważać na nią alergicy. Jest to też czas pylenia tego drzewa, co może podrażniać drogi oddechowe u wrażliwych osób [5].

Czy drzewa lipy są toksyczne dla pszczół?

Liczba zapylaczy na świecie maleje. Martwe owady znalezione pod drzewami lipy, skłoniły badaczy do poszukania przyczyn tego niepokojącego stanu. Wysnuto hipotezy, że drzewa lipy mogą produkować toksyczny nektar, zawierający szkodliwe dla produkować substancje: mannozę i alkaloidy, takie jak nikotyna, lub że produkcja nektaru tych drzew jest niewystarczająca, aby owady się posiliły. Stwierdzono jednak, że nektar nie zawiera powyżej wymienionych toksycznych substancji lub ich stężenie jest bardzo niskie. Także obfitość nektaru była duża, co przyciąga wiele rodzajów zapylaczy. Najprawdopodobniej owady ginęły śmiercią naturalną, ponieważ ich żywotność jest krótka i może nakładać się z końcem pylenia lipy [19].

Czy lipy to miejskie drzewa przyszłości?

Lipy są bardzo odporne na stres oraz uważane za dobry bioindykator i akumulator metali ciężkich. Potwierdzono bezpośrednią korelację między natężeniem ruchu a kumulacją ołowiu w liściach. Łagodząc skutki zanieczyszczenia powietrza, zwłaszcza metalami ciężkimi, Tilia spp. należy promować jako drzewa miejskie[20]. Lipa jest także siedliskiem roztoczy dobroczynkowatych, które żywią się szkodnikami roślin. Występowanie gatunków fitozydowatych na badanych lipach potwierdzają również ważną rolę zieleni miejskiej w różnorodności biologicznej krajobrazu [21].

Podsumowanie

Kwiat lipy to krajowy surowiec roślinny o właściwościach leczniczych Już od wieków stosuje się go w leczeniu schorzeń dróg oddechowych i przeziębieniach. Walory smakowe naparu z suszonych kwiatów lipy z dodatkiem miodu lipowego w chłodny jesienny lub zimowy wieczór z pewnością doceni niejeden smakosz.

Piśmiennictwo:

1. Kohlmünzer, S. (red.). (1998). Farmakognozja. (s. 179-180) Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie.
2. Samojlik, T. (2005). Drzewo wielce użyteczne–historia lipy drobnolistnej (Tilia cordata) w Puszczy Białowieskiej. Rocznik Dendrologiczny, 53, 55-64.
3. Eaton, E., Caudullo, G., & De Rigo, D. (2016). Tilia cordata, Tilia platyphyllos and other limes in Europe: distribution, habitat, usage and threats. European Atlas of Forest Tree Species.
4. Matławska, I. (red.). (2008). Farmakognozja. (s. 135-138) Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu.
5. Mur, P., Feo Brito, F., Lombardero, M., Barber, D., Galindo, P. A., Gomez, E., & Borja, J. (2001). Allergy to linden pollen (Tilia cordata). Allergy, 56(5), 457-458.
6. Harmata, K., Madeja, J., Zemanek, A., & Zemanek, B. (2011). Wybrane rodzime drzewa i krzewy w polskiej botanicznej literaturze, zwyczajach i sztuce (jałowiec, wierzba, brzoza, topola osika, sosna, dąb, lipa, świerk, jodła). Wszechświat, 112(10-12), 281-291.
7. Kosakowska, O. K., Bączek, K., Przybył, J. L., Ejdys, M., Kuźma, P., Obiedziński, M., & Węglarz, Z. (2015). Intraspecific variability in the content of phenolic compounds, essential oil and mucilage of small-leaved lime (Tilia cordata Mill.) from Poland. Industrial Crops and Products, 78, 58-65.
8. Veselova, D. V., & Stepanova, E. F. (2016). The use of tilia cordata flowers in contemporary medicine. Pharmacy & pharmacology, 4(1), 4-9.
9. Wissam, Z., Al Asaad Nour, J. B., Zein, N., & Saleh, D. (2017). Extracting and studying the antioxidant capacity of polyphenols in dry linden leaves (Tilia cordata). Journal of Pharmacognosy and Phytochemistry, 6(3), 258-262.
10. Jabeur, I., Martins, N., Barros, L., Calhelha, R. C., Vaz, J., Achour, L., … & Ferreira, I. C. (2017). Contribution of the phenolic composition to the antioxidant, anti-inflammatory and antitumor potential of Equisetum giganteum L. and Tilia platyphyllos Scop. Food & function, 8(3), 975-984.
11. Czerwińska, M. E., Dudek, M. K., Pawłowska, K. A., Pruś, A., Ziaja, M., & Granica, S. (2018). The influence of procyanidins isolated from small-leaved lime flowers (Tilia cordata Mill.) on human neutrophils. Fitoterapia, 127, 115-122.
12. Wolosiak, R., Piatek, M., Ciecierska, M., Derewiaka, D., Druzynska, B., Kowalska, J., & Majewska, E. (2017). Właściwości przeciwutleniające ekstraktów związków fenolowych kwiatów jadalnych wybranych gatunków roślin. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 590.
13. Cittan, M., Altuntaş, E., & Çelik, A. (2018). Evaluation of antioxidant capacities and phenolic profiles in Tilia cordata fruit extracts: A comparative study to determine the efficiency of traditional hot water infusion method. Industrial Crops and Products, 122, 553-558.
14. Naef, R., Jaquier, A., Velluz, A., & Bachofen, B. (2004). From the linden flower to linden honey–volatile constituents of linden nectar, the extract of bee‐stomach and ripe honey. Chemistry & Biodiversity, 1(12), 1870-1879.
15. Wieczorek, J., Pietrzak, M., Pomianowski, J., & Wieczorek, Z. (2014). Honey as a source of bioactive compounds. Polish Journal of Natural Sciences, 29(3), 275-285.
16. Halagarda, M., Groth, S., Popek, S., Rohn, S., & Pedan, V. (2020). Antioxidant Activity and Phenolic Profile of Selected Organic and Conventional Honeys from Poland. Antioxidants, 9(1), 44.
17. Bianco, M. I., Lúquez, C., De Jong, L. I. T., & Fernández, R. A. (2009). Linden flower (Tilia spp.) as potential vehicle of Clostridium botulinum spores in the transmission of infant botulism. Revista Argentina de Microbiología, 41(4), 232-236.
18. Rudnicka, K., Kwiatkowska, P., Gajewski, A., & Chmiela, M. (2015). Mikroflora miodu jako źródło spor C. botulinum i przyczyna rozwoju botulizmu niemowląt–rozważania na temat zasadności oczyszczania miodu w kontekście obowiązującego prawa. Postępy Mikrobiologii, 54(2), 184-194.
19. Jacquemart, A., Moquet, L., Ouvrard, P. (2018). Tilia trees: toxic or valuable resources for pollinators? Apidologie 49, 538–550.
20. Bianco, M. I., Lúquez, C., De Jong, L. I. T., & Fernández, R. A. (2009). Linden flower (Tilia spp.) as potential vehicle of Clostridium botulinum spores in the transmission of infant botulism. Revista Argentina de Microbiología, 41(4), 232-236.
21. Kabicek, J. (2019). Linden trees are favourable host plants for phytoseiid generalists in urban environment. Baltic Forestry, 25(1), 32-37.