Chipsy jabłkowe. Suszone jabłka dla twojego zdrowia

Legenda mówi, że Newton odkrył prawo grawitacji, gdy na jego głowę spadło jabłko. Ty również zaraz doznasz olśnienia, po przeczytaniu tego artykułu. Ten produkt to bomba witaminowa. Możesz znaleźć go u dziadków w sadzie, na targowisku, albo po prostu w sklepie. Dowiesz się, skąd wywodzą się suszone jabłka, jak są produkowane i jakie mają korzyści zdrowotne. Zapraszam do lektury.

Spis treści

1. Pochodzenie chipsów jabłkowych.
2. Produkcja i przechowywanie.
3. Wpływ metod suszenia na cechy produktu.
4. Metoda suszenia, a czas procesu.
5. Metoda suszenia, a wygląd produktu.
6. Wartości odżywcze suszonych jabłek.
7. Chipsy jabłkowe, a wartości zdrowotne.
8. Przepis na domowe chipsy jabłkowe.

Chipsy jabłkowe. Skąd pochodzą?

Literatura podaje, że dzikie gatunki jabłoni pochodzą z  Azji Środkowej tzw. regionu Żyznego Półksiężyca. Współcześnie ten region obejmują: Iran, Irak, południowo-zachodnia Turcja, Syria, Liban, Palestyna, Izrael i północny Egipt. Tamtejsza ludność zauważyła, że ich ziemia to idealne podłoże, gdzie wyrastają  przepiękne okazy jabłoni, a owoce z tych drzew są dobrym pożywieniem. Zrywali z gałęzi jabłka, albo zbierali je z ziemi. Z owoców wyjmowali pestki, aby je przeznaczyć na eksport, jako materiał sadowniczy. Dzięki czemu dzisiaj cały świat może jeść ze smakiem jabłka i zachwycać się ich zapachem. Niestety jabłka po dłuższym przechowywaniu gniły, więc zaczęto szukać sposobu na przedłużenie ich trwałości.

Początkowo ludność zwróciła uwagę, że owoce, które podczas lata spadały z drzew i pozostawały w słońcu ulegały pomarszczeniu i odwodnieniu. Ich cechy organoleptyczne i sensoryczne, zmieniały się. Takim sposobem wynaleziono proces suszenia, a co za tym idzie suszenie jabłek. [1]

Bliżej jesieni, nawlekali na nić pokrojone owoce. Następnie  zawieszali „jabłkowy sznur” nad paleniskiem lub kominkiem. W takiej formie jabłka  suszyły się około 2 tygodni, aby w zimie można było rozkoszować się ich smakiem. [2]

Produkcja chipsów jabłkowych i ich przechowywanie

Do suszenia najbardziej nadają się jabłka odmian słodko-kwaśnych o wysokiej zawartości suchej masy np. Idared, Szampion, Jonagold, Ligol. Surowiec przerobowy o dużej lub średniej wielkości myje się, usuwa gniazda nasienne i kroi na mniejsze części lub plasterki. Tak przygotowane jabłka poddane od razu procesowi suszenia, ciemnieją. Aby temu zapobiec, stosuje się obróbkę wstępną, która pozwoli na zachowanie suszowi jasnego koloru, aby chipsy jabłkowe były apetyczne i niepoczerniałe. Ważne jest, aby podczas suszenia plastry jabłek przewracać co jakiś czas na blaszce, aby nie uległy spaleniu. Należy kontrolować czas suszenia. Najlepszym wskaźnikiem jest tzw. metoda nacisku palca. Gdy jabłka podczas nacisku nie ulegają odkształceniu, a są elastyczne, oznacza to, że są idealnie ususzone.[3,18,17,]

Metody suszenia jabłek  

Do produkcji chipsów jabłkowych, stosuje się kilkadziesiąt  zabiegów agrotechnicznych. Między innymi suszenie konwekcyjne z odwodnieniem osmotycznym, suszenie tradycyjne, suszenie promiennikowe, suszenie mikrofalowo-próżniowe.

• Suszenie konwekcyjne – w przemyśle najbardziej rozpowszechniona metoda. Jest to suszenie powietrzno-owiewowe przy użyciu gorącego suchego powietrza i jednoczesnym  odprowadzaniu wilgoci z materiału. Proces jest przeprowadzany w specjalnych bębnach lub tunelach taśmowych, gdzie wprowadzane jest gorące powietrze. Ono oddziałuje na jabłka, dzięki czemu z ich powierzchni odparowuje woda, która jest odprowadzana przez bębny lub tunele do specjalnych zbiorników. Niestety przez stosowanie wysokich temperatur w tym procesie ok. 60-70 st. C, następuje obniżenie wartości odżywczej suszu. [3,17]
• Suszenie tradycyjne jest to metoda doprowadzania ciepła do surowca poprzez luft, a źródłem ciepła jest płomień, uzyskiwany z palącego się drewna. Suszarnia tradycyjna składa się z 2 pomieszczeń, połączonych luftem. Przez który transportuje się czynnik cieplny. Metoda tradycyjna jest już powoli wycofywana, na rzecz innowacyjnych metod. [7,16,18]
• Suszenie promiennikowe to suszenie w podczerwieni – energia cieplna przekazywana jest produktowi suszonemu przez rurowe promienniki podczerwieni. Nie jest tak rozpowszechniona metoda w przemyśle produkcji chipsów jabłkowych.
• Suszenie mikrofalowo-próżniowe to suszenie kontaktowe w podciśnieniu. W podciśnieniu temperatura wrzenia wody opada nawet do 33°C. Podciśnienie ogranicza działanie tlenu na suszony materiał. Takie warunki suszenia pozwalają na otrzymanie produktu o bardzo wysokiej jakości.

W artykule skupimy się szczególnie na 2 metodach produkcji chipsów: tradycyjnej i konwekcyjnej.

Suszenie jabłek metodą tradycyjną  

Metoda tradycyjna, początkowo było to suszenie mytych, nieobranych, pokrojonych w plastry jabłek na specjalnych sitach. Były one umieszczane w słońcu, wystawione na działanie wiatru. Następnie zaczęto budować suszarnie, czyli luwtówki, gdzie suszono jabłka metodą cieplno-dymną. Na zewnątrz w suszarni umieszczano owoce (umyte, nieobrane, pokrojone w plastry), w drewnianych skrzyniach lub na rusztach. Następnie poprzez luft (łączył on suszarnie z pomieszczeniem, gdzie był piec) ogrzewano jabłka za pomocą ciepła powstałego z palenia drewna jabłoni lub gruszy, aż do momentu całkowitego wysuszenia owoców. Ta metoda jest już praktycznie nie stosowana, ze względu na wysokie koszta i długi czas produkcji. [7,16,18]

Metoda tradycyjna polega na poddawaniu jabłek 3-stopniowemu suszeniu:

• początkowej fazie szybkiego odparowania wody,
• późniejszej fazie odparowania,
• opadające i powolne tempo odparowania. [3]

Metoda tradycyjna pozwala na wyprodukowanie suszu o bardzo zbliżonych cechach organoleptycznych do jabłka świeżego. Susz nie jest konserwowany żadnym produktem chemicznym. Trwałość chipsów jabłkowych ma być zagwarantowana przez zastosowaną temperaturę suszenia, czyli uzyskaną z palącego się drewna. Temperatura nie jest stała. Należy ciągle ją kontrolować i w razie czego korygować (np. podkładanie drewna do pieca).

Metoda tradycyjna nie umożliwia dostatecznej kontroli wilgotności, gdyż plastry jabłek są suszone na sitach, w słońcu i na otwartej przestrzeni lub w suszarniach. Nie są one wystarczająco szczelnymi pomieszczeniami, a czynnikiem grzewczym jest ogień uzyskiwany z palenia drewna. Przez to producent nie ma wpływu na konsystencję i kształt produktu. Plastry jabłek często są pozapadane i nieprzyjemne wizualnie dla oka.

Suszenie jabłek metodą konwekcyjną

 Na produkcję chipsów jabłkowych metodą konwekcyjną, składa się  kilka procesów: 

• pokrojenie jabłek (kostka lub plastry),
• połączenie jabłek z roztworem (np. sacharoza, roztwór ksylitolu) lub blanszowanie,
• suszenie,
• suszone jabłka,
• zrównoważenie,
• pakowanie produktu.

 Na początku przygotowuje się surowiec. Odbywa się czyszczenie powierzchni jabłek z widocznych zabrudzeń tj. ziemi, trawy itp. Kroi się owoce na mniejsze części. Następnie są one umieszczane w roztworze 30% sacharozy, ksylitolu, erytrytolu lub skrobi  na ok. 2 godziny. W tym czasie następuje wypływ wody z surowca  i pobieranie płynu osmotycznego przez jabłka. [3] Podczas tego etapu, można zmodyfikować właściwości jabłek. Wprowadzając dodatkowe substancje, np polepszacze smaku lub środki zapobiegające pleśnieniu , które mają przeciwdziałać, powstawaniu niepożądanych drobnoustrojów.[7]

 Suszenie następuje po tzw. namaczaniu lub blanszowaniu. Ma ono na celu odparowanie wody, aż do momentu, gdy produkt będzie zawierał 10% wody. Po procesie suszenia następuje wyrównanie, czyli umieszczenie suszu w niskiej temperaturze. Ten etap ma na celu  nadać jabłku sypką teksturę. [3,7] W metodzie suszenia konwekcyjnego, stosowane są różnego rodzaju dodatki tj: kwas askorbinowy (forma witaminy C), soki owocowe, miód czy nawet wodorosiarczynu sodu, jako konserwant. Wpływają one pozytywnie  na wygląd, smak, zapach, a także bezpieczeństwo produktu względem ludzkiego organizmu (środki grzybobójcze). 

Naukowcy i ośrodki naukowe pracują nad wprowadzeniem innowacyjnych metod suszenia jabłek. W celu ulepszenia i przyspieszenia produkcji chipsów jabłkowych np. stosowanie polioli w procesie konwekcyjnym. Poliole są to alkohole wielowodorotlenowe tj. ksylitol, erytrytol i wiele innych. Mają niską wartość energetyczną, są wykorzystywane jako słodziki ze względu na swój niski indeks glikemiczny. [15] 

Poliole mają silne właściwości osmotyczne, dlatego mogą być wykorzystywane podczas początkowej obróbki- odwadniania jabłek.[16]. Jabłka są myte, przepoławiane, następnie wydrążane z gniazd nasiennych i krojone na plasterki. Plastry są zanurzane w roztworze poliolu (rodzaj zależny od producenta). W taki sposób owoc jest wstępnie odwadniany, bez zastosowania temperatury, co już w początkowej fazie przetwarzania pozwala na zachowanie większych ilości wartości odżywczych niż przy zastosowaniu samego suszenia konwencjonalnego. [17] Jest to doskonała alternatywa dla kosztownego procesu liofilizacji, który ma to samo zastosowanie.

Zalety żywności suszonej sposobem konwekcyjnym

Do zalet żywności utrwalanej sposobem konwencjonalnym należy:

• możliwość utrzymania stabilności barwników podczas suszenia,
• zachowanie właściwości smakowych i zapachowych suszu [4,5,6].

Chipsy jabłkowe – prawidłowe przechowywanie

Chipsy jabłkowe są prawidłowo przechowywane gdy:

• są szczelnie zapakowane np. w papierowych torebkach lub zakręcanych słoikach,
• umieszczane w spiżarni, lub zaciemnionym pomieszczeniu,
• mają ograniczony dostęp tlenu (świetnie sprawdzi się pakowanie próżniowe).

Wpływ metod suszenia, na cechy produktu

Bardzo jasny kolor mają suszone jabłka niepoddawane sonikacji. Sonikacja to proces zachodzący w łaźni ultradźwiękowej przy użyciu fal ultradźwiękowych, jest wykorzystywana do obróbki wstępnej. Za jej pomocą można wprowadzać lub wyprowadzać z owoców płyny z osmotycznie czynnymi cząsteczkami tj. glukoza, fruktoza czy sacharoza.

Wszystko jest zależne od stężenia cząstek rozpuszczonych w płynie. Dzięki temu zjawisku możemy produkować chipsy o niższej wartości energetycznej (pozbywając się z tkanek jabłka – fruktozy), mniej intensywnym, słodkim smaku lub zwiększyć wartość odżywczą suszu, poprzez wprowadzenie np. witamin. [19]. Co do smaków (słodkiego, gorzkiego, kwaśnego), są podobnie odczuwalne w chipsach jabłkowych, po różnych procesach suszenia.

Wyjątkiem są chipsy jabłkowe po zastosowaniu obróbki wstępnej ultradźwiękami, o czym jest mowa wyżej. Najbardziej intensywny smak owocowy otrzymuje się w procesie konwekcyjnym z użyciem sacharozy. Obróbka wstępna z użyciem ultradźwięków, roztworów polioli, przyczyniają się do określenia suszu jako “świeżego, chłodnego”, ponieważ podczas wprowadzenia polioli do wody, ulegają one reakcji endotermicznej, której efektem ubocznym jest uczucie chłodu.

Poliole są to alkohole wielowodorotlenowe, pochodne aldoz. Są słabo przyswajalne przez układ pokarmowy człowieka, dzięki czemu rzeczywista wartość energetyczna jest mniejsza. Mają niski indeks glikemiczny, więc są idealne dla cukrzyków. [20]. W jabłkach suszonych zawierających ksylitol zaobserwowano, lekko wyczuwalny aromat roślinny, gdyż ksylitol jest uzyskiwany z ksylanów. Są to polisacharydy występujące w ścianach komórkowych roślin. [3,7] 

Metoda suszenia, a czas procesu 

Metoda suszenia mikrofalowo-próżniowego

Metoda suszenia mikrofalowo-próżniowego polega na suszeniu jabłek w obniżonym ciśnieniu przy jednoczesnym nagrzewaniu mikrofalowym. Nagrzewanie owoców jest szybkie i równomierne. Obniżenie ciśnienia podczas procesu suszenia obniża również temperaturę wrzenia wody w produkcie. Pozwala to na zachowanie pożądanej struktury, konsystencji, tekstury i cech organoleptycznych produktu, a także zapobiega możliwości przypalenia suszu. W domu nie ma możliwości odtworzenia warunków panujących w maszynie mikrofalowo-próżniowej, więc dla własnego bezpieczeństwa, nie próbuj suszyć jabłek w domowej mikrofali. Metoda mikrofalowo-próżniowa pozwala na najkrótszy czas suszenia  jabłek, który wynosi 76 min. Dodatkowe zastosowanie ultradźwięków skraca ten czas do 36 min. [20,21,22]

Metoda konwekcyjna

Najpopularniejsze suszenie konwekcyjne jest dość długotrwałe w porównaniu z tą metodą mikrofalowo-próżniową. Dodatkowa sonikacja podczas odwadniania osmotycznego, przy suszeniu konwekcyjnym, wpływa na wydłużenie czasu procesu. [7] 

Metoda tradycyjna

Najdłuższą metodą suszenia, jest zdecydowanie suszenie tradycyjne, które może trwać nawet kilka dni. [7]

Metoda suszenia, a wygląd produktu

Fotografia przedstawia marchewkę poddaną różnym rodzajom suszenia. Idąc od lewej widzimy 10 mm kostkę świeżej marchewki, następnie produkt poddany liofilizacji (FD), suszeniu metodą mikrofalowo- próżniową (VMD), a na końcu marchewka po suszeniu konwekcyjnym (CD).

Można zauważyć, że największa zmiana objętości warzywa zachodzi podczas suszenia metodą konwekcyjną (CD), czyli podczas obróbki wstępnej z użyciem roztworu osmotycznie czynnego i następnie suszenia konwekcyjnego .[8]

Wartości odżywcze suszonych jabłek

Chipsy jabłkowe, a korzyści zdrowotne

Choroby układu krążenia 

Suszone jabłka są doskonałym źródłem flawonoidów, przeciwutleniaczy i polifenoli, dzięki czemu korzystnie wpływają na regulację poziomu lipidów, stan naczyń tętniczych i żylnych. Jabłka również regulują ciśnienie krwi, redukują stany zapalne. Naukowcy chipsy jabłkowe, porównują do leków stosowanych przy obniżaniu cholesterolu, w chorobach wieńcowych, czyli statyn. [10]

Choroby nowotworowe 

Do tej pory nie wynaleziono skutecznego leku w walce z chorobami nowotworowymi. Jednak dużo zależy od rodzaju diety, jaką prowadzimy. Niektóre produkty, szczególnie te bogate w związki aktywne, jako polifenole, mogą działać profilaktycznie względem rozwoju niektórych typów nowotworów. Naukowcy zauważyli, iż zawarte w skórce jabłek– polifenole, są zdolne do hamowania wzrostu komórek rakowych w ludzkiej wątrobie. Ta hipoteza jest jeszcze niepotwierdzona, wciąż są prowadzone badania.[11]

Witaminy i składniki mineralne

Suszone jabłka zawierają bardzo dużo witamin. które mogą być korzystne dla organizmu człowieka. Jabłka zawierają witaminę A (zdrowa skóra, kondycja naczyń krwionośnych). Jabłka zawierają również dużo witamin z grupy B. Te z kolei regulują metabolizm organizmu oraz poprawiają stan wątroby i skóry. [12]

Suszone jabłka pomagają zachować zdrowie dzięki zawartości składników  mineralnych tj. miedź, mangan, selen i wiele innych.

Zgodnie z ustaleniami Linus Pauling Institute, każde pół porcji suszonych jabłek dostarcza 4% dziennego zapotrzebowania na potas. Ten składnik mineralny jest niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania mózgu.

Suszone jabłka zawierają również śladowe ilości niehemowego żelaza, które organizm w niewielkim stopniu wykorzystuje do tworzenia nowych czerwonych krwinek. Czerwone krwinki są odpowiedzialne za transport tlenu w organizmie. [12]

Dna moczanowa

Choroba, która jest zwykle spowodowana przez spożywanie zbyt dużej ilości kalorii lub produktów zwierzęcych (czerwonego mięsa i tłuszczu) oraz nadużywanie alkoholu. Objawia się bólem stawów i obrzękami kończyn. Predyspozycje do tej choroby są dziedziczne. Płeć męska również zwiększa możliwość zachorowania. [9,12]

Suszone jabłka są cennym produktem, ponieważ mają mało tłuszczu. Nadmiar tłuszczu, szczególnie zwierzęcego przyczynia się do wytwarzania zwiększonej ilości kwasu moczowego, którego organizm nie jest w stanie szybko zmetabolizować i wydalić. On zaczyna się odkładać w tkance chrzęstnej i kostnej. Wywołuje napady dny moczanowej i dolegliwości bólowe.[12]

Cukrzyca

Chipsy jabłkowe zawierają dużą ilość błonnika, składników odżywczych. Osoby spożywające suszone jabłka zmniejszają ryzyko zachorowania na cukrzycę typu II.  Suszone jabłek wpływa na poposiłkowy poziom glukozy we krwi (zmniejszają go), a tym samym normalizują wydzielanie insuliny przez komórki trzustki. [13,14]

Skóra

Suszone jabłka mogą całkowicie wyeliminować lub zmniejszyć objawy, takie jak suchość skóry, bladość, pękanie oraz wiele chorób skóry. Należy zaznaczyć, że ta zdolność suszonych jabłek wynika z obecności witaminy B2 i A. [12]

Nadciśnienie tętnicze i układ nerwowy

Napar z suszonej skórki jabłkowej, posłodzony odrobiną miodu, wpływa relaksująco na organizm. Spożywanie suszonych jabłek działa pozytywnie na pracę układu nerwowego, jak i wpływa korzystnie na obniżenie ciśnienia krwi. [12]

Przepis na domowe chipsy jabłkowe

 Składniki

• 5 szt. jabłek
• 2 łyżki soku z cytryny
• 2 łyżeczki cynamonu
• 2 gwiazdki kardamonu (opcjonalnie)

Wykonanie

Jabłka myjemy, wydrążamy gniazda nasienne i kroimy w bardzo cienkie plasterki. Od wykonania tej czynności, będzie zależne, jak długo będziemy podsuszać jabłka. Wyciskamy sok z cytryny. Plasterki jabłka przecieramy sokiem, aby nie ściemniały i posypujemy cynamonem. Piekarnik nagrzewamy do 90 st. C. Na blaszce umieszczamy papier, a na nim układamy plasterki jabłek. Opcjonalnie dodajemy gwiazdki kardamonu, dla uzyskania pięknego zapachu. Umieszczamy blaszkę w piekarniku i obniżamy temperaturę do 40 st. C. Suszymy, aż do uzyskania pożądanej konsystencji. Gotowe! 

Podsumowanie

Podsumowując, chipsy jabłkowe są produktem godnym uwagi. Pochodzą z Azji Środkowej, gdzie warunki do ich uprawy są idealne. Dzięki tamtejszej ludności dzisiaj cały świat może spożywać jabłka. Do suszenia najlepiej sprawdzą się jabłkach o odmianach Idared, Szampion, Jonagold i Ligol.

Jest wiele metod suszenia jabłek, ale do tych najważniejszych należą: metoda konwekcyjna, tradycyjna i mikrofalowo-próżniowa. Jabłka po suszeniu metodą konwekcyjną mają niską wartość odżywczą (wysoka temperatura suszenia). Susz po obróbce konwekcyjnej ma korzystny wygląd i smak, dzięki wprowadzonym substancją dodatkowym, ale i również ma wyższą wartość kaloryczną po wprowadzeniu w początkowej fazie procesu substancji osmotycznie czynnych- cukrów, do plastrów jabłek.

Metodą tradycyjną produkowane są jabłka o wyższej wartości odżywczej i niższej wartości energetycznej, niż w metodzie konwekcyjnej. Lecz proces ten jest niepowtarzalny. Nigdy nie ma pewności, czy  uzyskany susz będzie o podobnych cechach organoleptycznych, wizualnych jak np. poprzednia partia produktu.

Jest możliwość przypalenia suszonych jabłek. Proces sam w sobie jest długotrwały i wymagający ciągłego kontrolowania. Metoda mikrofalowo-próżniowa jest dobrze zapowiadającą się metodą suszenia jabłek. Przy zastosowaniu niskiej temperatury i próżni, uzyskuje się produkt o korzystnym wyglądzie, zapachu, smaku.

Wartości odżywcze jabłka są w dużej mierze zachowane, a kaloryczność produktu może być regulowana w czasie procesu, dzięki czemu uzyskujemy produkt niskokaloryczny.

Chipsy jabłkowe mają bardzo dużo korzyści zdrowotnych: obniżają ciśnienie krwi, regulują poziom lipidów, wspomagają regenerację skóry, dzięki zawartości witaminy A, zmniejszają ryzyko zachorowania na cukrzycę typu II, działają korzystnie na pracę układu nerwowego, wpływają relaksująco na organizm.

Najlepsze chipsy jabłkowe, jakie istnieją, to te przygotowane własnoręcznie w swoim domu. Sami dobieramy jabłka, dodatki, metodę suszenia (słoneczna czy w piekarniku) i mamy pewność, że chipsy będą zdrowe, bez żadnych polepszaczy smaku i barwników.

Bibliografia:

1. Painless cooking (bdw.). History of Apples. [blog]. Pobrano z https://www.painlesscooking.com/history-of-apples.html
2. Trager J. The food Chronology, Henry Holt and Company Inc, New York, NY 1995
3.  Y. H. Hui.(2007). Handbook of Food Products Manufacturing. W: Nirmal. K.Sinha (red.), Apple: Production, Chemistry, and Processing (t.1, str. 787-789).New Jersey. Wydawnictwo:  John Wiley & Sons
4. Stanisz A.: Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem Statistica pl na przykładach z medycyny. Tom 2. Modele liniowe i nieliniowe. Wyd. StatSoft Polska Sp. z o.o. Kraków 2007.
5. Janowicz M.: Znaczenie wybranych operacji wstępnych w utrwalaniu żywności za pomocą suszenia.Przem. Spoż., 2002, 10 (56), 6-11.
6. Rajchert D., Lewicki P.P.,Pałacha Z.,Sitkiewicz I. Kinetyka suszenia konwekcyjnego warzyw wstępnie odwodnionych osmotycznie. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 2005, zesz. 430, 205-209. 
7. Bogusz-Cichorowska J.,FigielA., Carbonell-Barrachina A.A., Pasławska M., Witrowa-Rajchert D.(2020).Physicochemical Properties of Dried Apple Slices: Impact of Osmo-Dehydration, Sonication, and Drying Methods.[PubMed].Pobrano z https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7179141/
8. Figiel A., Michalska A. (2007). Overall Quality of Fruits and Vegetables Products Affected by the Drying Processes with the Assistance of Vacuum-Microwaves. [PubMed]. Pobrano z https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5297706/
9. http://ar.pl/wartosci-odzywcze/jablka-suszone/
10. Bondonno N.P., Bondonno C.P.,Ward N.C., Hodgson J.M, Croft K.D.(2017). The cardiovascular health benefits of apples: Whole fruit vs. isolated compounds. [ScienceDirect]Pobrano z https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0924224416305271
11. Y. H. Hui.(2007). Handbook of Food Products Manufacturing. W: Nirmal. K.Sinha (red.), Apple: Production, Chemistry, and Processing (t.1, str. 790-794).New Jersey. Wydawnictwo:  John Wiley & Sons
12. Ehyagaran Ghalb Sanaat Asia (bdw.).Pobrano 15 Grudnia 2020 z http://royeshgar.com/en/sample/benefits-of-dried-apples/
13.  Zimmerman K., Kern M., Hong M.Y.,Liu Ch., Hooshmand Shirin.(2018). Acute Effects of Dried Apple Consumption on Metabolic and Cognitive Responses in Healthy Individuals [FASEB]. Pobrano z https://faseb.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1096/fasebj.31.1_supplement 796.11  
14. The University of Sydney (2007). Sliced Apples, canned, solid packed without juice.Sydney University’s Glycemic Index Research Service, Sydney
15. Długołęcka A.(2013).Poliole – zamienniki cukru [ publikowana praca dyplomowa]. Gdańsk :Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Gdańsku,Wydział Turystyki, Rekreacji i Ochrony Zdrowia.
16. Kita N., Kowalska H. (2019).Zastosowanie polialkoholi cukrowych do obróbki osmotycznej owoców z pigwy w technologii wytwarzania chipsów.Przemysł Spożywczy, str. 28-33. 
17. Czajkowska K. , Kowalska H.(2017). Methods of manufacturing fruit snacks enriched in natural ingredients, Katedra Inżynierii Żywności i Organizacji Produkcji, Wydział Nauk o Żywności, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.
18. Rząca M. (2009). The studies of utilization of infrared and microwave radiation for apples drying [Niepublikowana praca doktorska].Warszawa: Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.
19. Konopacka D., Plocharski W., Siucinska K. (2015).Wykorzystanie ultradźwięków jako techniki wspomagania procesu suszenia owoców i warzyw. Zakład Przechowalnictwa i Przetwórstwa Owoców i Warzyw, Instytut Ogrodnictwa, Skierniewice
20. Skorupska E.: Badanie procesu suszenia konwekcyjnego pietruszki korzeniowej. Inżynieria Rolnicza Nr. 9 (69), 2005, s. 313-320.
21. Stępień B.: Impact of the drying method on the process of carrot cutting. Acta Agrophysica 9(1). 2007, s. 255-267 
22. Jałoszyński K., Pasławska M., Surma M., Stępień B.,Serafin R. (2011). Wpływ mocy mikrofal i ciśnienia w czasie suszenia mikrofalowo-próżniowego na jakość końcową suszu z owoców pigwy. Czasopismo Zarządzanie Przedsiębiorstwem. Enterprise Management, Pobrano z http://www.ptzp.org.pl/files/konferencje/kzz/artyk_pdf_2017/T2/t2_314.pdf