Czy diety eliminacyjne u zdrowych osób w jakimkolwiek wieku są dobrym pomysłem?

Diety eliminacyjne i głodówki są w ostatnich latach bardzo modne. Popularność swą zawdzięczają głównie gwiazdom i influencerom. To właśnie oni z wyjątkowym zacięciem konkurują ze sobą w popularyzowaniu coraz to nowych absurdów dietetycznych. Do najbardziej nietypowych diet można zaliczyć odżywianie energią słoneczną, promowane przez znanego wokalistę Jacka Stachurskyego. Duże zainteresowanie wzbudziła także dieta powietrzna Madonny. Główną jej zasadą było przygotowywanie posiłku, ale nie zjadanie go. Stawianie celebryty w roli eksperta żywieniowego jest bardzo niebezpiecznym i zarazem powszechnym zjawiskiem. Widzowie niejednokrotnie biorą takie nowinki dietetyczne za absolutny pewnik, przy okazji rujnując sobie zdrowie.

Dlaczego ludzie sięgają po diety eliminacyjne?

Motywacji jest bardzo wiele. W przypadku diety wegetariańskiej jest to troska o dobrostan zwierząt [8]. Ludzie sięgają także po dietę wegetariańską, aby chronić planetę. Światowa produkcja żywności jest ogromnym zagrożeniem dla stabilności klimatu i znacząco przyczynia się do katastrofy ekologicznej. Liczby mówią same za siebie. Do wyprodukowania 1 kilograma wołowiny potrzeba od 10 do 30 tysięcy litrów wody. Zasoby wody słodkiej na świecie maleją z każdym rokiem [22].

Kolejnym powodem, dla którego ludzie rezygnują całkowicie lub częściowo z produktów odzwierzęcych jest zdrowie. U osób stosujących dietę wegetariańską odnotowuje się niższe spożycie cholesterolu, tłuszczów nasyconych i tłuszczów ogółem [9].

Po dietę bezglutenową sięgają osoby z celiakią i nadwrażliwością na gluten, w celu złagodzenia objawów choroby. Swą popularność dieta bezglutenowa zawdzięcza jednak także mitowi, według którego ma ona właściwości odchudzające. Jak wiadomo, podstawą redukcji masy ciała jest deficyt kaloryczny. Eliminacja poszczególnych składników z diety nie przyspiesza redukcji. Gluten nie jest tu wyjątkiem.

Nabiał eliminują najczęściej osoby z alergiami i nietolerancjami na białka mleka krowiego czy laktozę [18].

Czy kobieta w ciąży i karmiąca piersią powinna stosować dietę eliminacyjną?

Na przestrzeni lat powstało wiele mitów żywieniowych dotyczących diety w czasie ciąży i karmienia piersią. Część z nich jest całkowicie pozbawiona sensu, a druga część to półprawdy. Zdecydowanie więcej restrykcji przypada na okres ciąży niż laktacji. Czego więc powinna unikać kobieta spodziewająca się dziecka?

• Nieumytych warzyw i owoców – ryzyko zakażenia toksoplazmozą,
• Surowego mięsa — ryzyko zakażenia toksoplazmozą,
• Surowych jaj – ryzyko zakażenie salmonellą,
• niepasteryzowanego nabiału — ryzyko zakażenia listeriozą,
• gatunków ryb kumulujących duże ilości metali ciężkich,
• produktów wędzonych na zimno,
• kofeiny i alkoholu.

Ograniczane powinny być produkty takie jak wędliny będące źródłem azotynów, azotanów oraz soli. Podroby również nie powinny być spożywane w dużych ilościach. Obfitują one w witaminę A, której nadmiar może uszkadzać płód. Warto, ograniczać także napar z lukrecji, gdyż może wywoływać skurcze macicy. Lista produktów przeciwwskazanych w czasie laktacji jest znacznie krótsza. Kobiety karmiące piersią powinny unikać:

• kopru włoskiego, ze względu na zawartość olejków eterycznych potencjalnie kancerogennych lub mutagennych,
• kombuchy (napój uzyskiwany ze słodzonej herbaty, poddanej fermentacji przez tzw. grzybek herbaciany).
• naparu z szałwii, ponieważ zmniejsza on produkcję mleka. Może być przydatny w trakcie zakończenia karmienia piersią.

Podczas karmienia piersią należy ograniczyć kofeinę (do 300 mg dziennie). Ograniczeniu podlega także alkohol oraz ryby kumulujące duże ilości metali ciężkich. Nie ma zagrożenia bakteryjnego i pasożytniczego dla dziecka [5].

Eliminacja glutenu

Gluten to frakcja białek obecna w nasionach zbóż. W pszenicy jest to gliadyna, w życie sekalina i w jęczmieniu hordeina. Prolaminy obecne w owsie (awenina) różnią się składem aminokwasowym od prolamin pszenicy, żyta i jęczmienia. Jeśli są niezanieczyszczone, zazwyczaj dobrze tolerują je osoby z chorobami zależnymi od glutenu [3].

Pacjenci z rozpoznaną celiakią i chorobą Duhringa powinni stosować dietę bezglutenową do końca życia. Wiąże się to z całkowitą eliminacją pszenicy i jej odmian, żyta, jęczmienia i pszenżyta. Owies spożywany przez chorego powinien być oznaczony certyfikatem produktu bezglutenowego. Jest to konieczne ze względu na często występujące zanieczyszczenie owsa glutenem, podczas procesów produkcyjnych.

Przed wprowadzeniem diety bezglutenowej, konieczne jest przeprowadzenie badań w kierunku celiakii. Samodzielne wykluczenie glutenu z diety, może w przyszłości uniemożliwić diagnostykę celiakii. Osoby stosujące dietę bezglutenową narażone są na niedobory witamin B1, B2, B6, B9, żelaza, magnezu i błonnika. Dieta ta może się wiązać także ze spożyciem zbyt dużych ilości nasyconych kwasów tłuszczowych.

Właściwości te sprawiają, że dieta bezglutenowa może być przyczyną nadmiernej masy ciała oraz zespołu metabolicznego. Nie ma więc podstaw, aby stosować dietę bezglutenową u osób zdrowych. Dieta ta może również znajdować zastosowanie w innych jednostkach chorobowych. Wykazano jej pozytywny wpływ w zespole jelita drażliwego, autyzmie, schizofrenii, chorobach tarczycy, chorobie Addisona, stwardnieniu rozsianym oraz cukrzycy typu 1 [3].

Eliminacja laktozy

Laktoza to dwucukier złożony z glukozy i galaktozy. Naturalnie występuje w mleku matki i mlekach innych ssaków. Fermentowane produkty mleczne zawierają mniejsze ilości laktozy, ponieważ służy ona jako źródło energii dla bakterii. Laktoza występuje także we wszystkich produktach, w których składzie występuje mleko i inne produkty mleczne. Są to produkty takie jak czekolady, ciastka, lody, dania instant, a nawet niektóre leki.

Tak więc w przypadku zdiagnozowanej nietolerancji laktozy, skrupulatne sprawdzanie etykiet leków jest konieczne. Nietolerancja laktozy może być rozpoznana w każdym wieku, a jej przyczyną może być hipolaktazja lub alaktazja. Hipolaktazja charakteryzuje się niewielką produkcją laktazy (enzym rozkładający laktozę).

W przypadku alaktazji enzym ten nie jest produkowany nawet w małej ilości. Osoby ze zdiagnozowaną nietolerancją laktozy powinny więc wyeliminować ten składnik z diety. Dostępny jest szeroki wybór alternatywnych produktów bez laktozy.

Samodzielne wykluczenie laktozy z diety, bez wcześniejszej diagnostyki, może przyczynić się do rozwoju wtórnej nietolerancji laktozy. Organizm, który przez dłuższy czas pozbawiony jest tego składnika, zaprzestaje produkcji laktazy. Osoby przechodzące na dietę eliminującą laktozę powinny zwrócić szczególną uwagę na źródła wapnia w swojej diecie. Mogą być to produkty fortyfikowane, naturalnie bogate w wapń lub suplementacja tym składnikiem [18].

Eliminacja mleka

Eliminacja mleka z diety najczęściej motywowana jest alergią na białka mleka.  Dotyczy zazwyczaj niemowląt i małych dzieci, choć niewykluczone jest także zachorowanie w wieku dorosłym. Mleko w swoim składzie zawiera białka serwatkowe (15-25%), białka kazeinowe (79-82%), a także niewielkie ilości białek otoczki tłuszczowej.

Do najsilniej alergizujących zaliczyć można β-laktoglobulinę oraz kazeinę. Postępowanie dietetyczne polega na wyeliminowaniu z diety mleka i przetworów mlecznych. W przypadku małych dzieci taka dieta eliminacyjna nie powinna trwać dłużej niż 1 rok. Po upływie tego czasu objawy alergii mogą się cofnąć i wytworzy się tolerancja na alergen.

Osoby będące na diecie eliminującej mleko narażone są na niedobry wapnia, potasu i witaminy D. Podczas stosowania takiej diety, warto pomyśleć o żywności wzbogacanej lub suplementacji niedoborowymi składnikami diety [21].

Eliminacja jajek

Jaja kurze są źródłem pełnowartościowego białka, tłuszczów, witamin (D, B2, B12, E), składników mineralnych (selenu, cynku i żelaza) [XU]. Bardzo często są także przyczyną alergii. Dotyka ona około 2% dzieci. Alergia na jaja może dotyczyć zarówno białka, jak i żółtka. W przypadku żółtka tym alergenem może być alfa-liwentyna.

Głównymi składowymi białka, które mogą uczulać, są: lizozym, owotransferyna, owoalbumina oraz owomukoid. Alergia na jaja zazwyczaj mija około 3. roku życia. Ważna jest szybka diagnostyka w kierunku alergii. W przypadku alergii IgE-zależnej konieczne jest wykluczenie jajek lub jego części. Ważne także, by dokładnie czytać etykiety, gdyż nawet śladowe ilości mogą powodować reakcje niepożądane.

W przypadku nadwrażliwości IgG i IgA niewielkie ilości zazwyczaj są dobrze tolerowane. Biorąc pod uwagę właściwości odżywcze jajka, można je z powodzeniem zastąpić innymi produktami bogatymi w białko i żelazo. Ryby, tofu czy rośliny strączkowe będą tu dobrym wyborem [17].

Eliminacja ryb

Najczęstszą przyczyną eliminacji ryb z diety jest alergia. Stwierdzana jest ona zarówno u dorosłych, jak i u dzieci. Częstotliwość występowania rośnie wraz z ilością spożywania ryb w danym regionie. Głównym alergenem mięsa ryb jest białko parwalbumina, znajdująca się w białej tkance mięśniowej mięsa ryb. Ten rodzaj alergii trwa zazwyczaj całe życie i dotyczy 5% dzieci i 2% dorosłych na świecie. Osoby eliminujące ryby ze swojego jadłospisu powinny zadbać o odpowiedni poziom kwasów Omega-3 w swojej diecie [20].

Dieta wegetariańska

Diety wegetariańskie są bardzo zróżnicowane pod względem dopuszczalności w nich produktów pochodzenia zwierzęcego.

• weganizm – całkowite wykluczenie z diety produktów pochodzenia zwierzęcego,
• owowegetarianzim – rezygnacja z mięsa, ryb, nabiału i żelatyny, dopuszczalne jest spożywanie jaj,
• laktowegetarianizm — rezygnacja z mięsa, ryb, jaj i żelatyny, dopuszczalne jest spożywanie nabiału,
• laktoowowegetarianizm – rezygnacja z mięsa, ryb i żelatyny, dopuszczalne jest spożycie mleka i jaj.
• fleksitarianizm – znaczne ograniczenie w diecie mięsa i ryb, spożywanie ich jedynie okazjonalnie.

Korzyści wynikających ze stosowania diety wegetariańskiej jest wiele. Osoby stosujące dietę wegetariańską zazwyczaj odznaczają się niższym wskaźnikiem BMI, w porównaniu do osób stosujących standardowy model żywienia. Kolejną korzyścią jest duża ilość błonnika w diecie pochodząca z warzyw, owoców oraz produktów zbożowych.

Dieta ta charakteryzuje się mniejszym spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych i niższym poziomem cholesterolu frakcji LDL, w stosunku do tradycyjnej diety. Dieta wegetariańska niesie za sobą niższe ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2, nadciśnienie tętnicze, chorobę niedokrwienną serca oraz salmonellozę.

W zależności od wariantu diety wegetariańskiej mogą pojawić się różne niedobory. Szczególną uwagę należy zwrócić na witaminę B12 (przypadku diety wegańskiej konieczna jest suplementacja), żelazo (niska biodostępność), witaminę D3, kwasy Omega-3, wapń, cynk oraz jod. Dieta wegetariańska ze względu na dużą ilość błonnika może być problematyczna dla osób z chorobami układu pokarmowego. Może także zwiększać ryzyko anemii makrocytarnej oraz biegunek [2].

Neofobia żywieniowa u dzieci

Neofobia żywieniowa to lęk lub niechęć do próbowania nieznanej żywności, a także wyglądającej na nieznaną, ze względu na zastosowanie innej niż zazwyczaj obróbki danej żywności. Jest to naturalny etap rozwoju dziecka, przypadający na okres wczesnego dzieciństwa (2-5 lat).

Neofobia może znacząco przyczynić się do monotonii diety, a tym samym niedoborów pokarmowych, co w konsekwencji może doprowadzić do upośledzenia wzrostu i rozwoju dziecka. W tym wieku dziecko kształtuje swoje preferencje i nawyki żywieniowe, więc może to wypływać na całe jego dorosłe życie.

Ważne, aby w przypadku neofobicznej reakcji dziecka na żywność, nie namawiać dziecka nadmiernie, ani tym bardziej nie próbować karmić go na siłę. Takie praktyki zazwyczaj jedynie pogłębiają lęk i niechęć do próbowania nowych dań. Zaleca się natomiast aby nie rezygnować z podawania dziecku nowych produktów.

Badania pokazują, że czasami kilku lub nawet kilkunastokrotna ekspozycja na dany produkt, zaowocuje akceptacją go przez dziecko. W oswajaniu dziecka z nowymi produktami bardzo ważna jest także spokojna atmosfera i bark presji [15].

Problem samotności i monotonii dań u osób starszych

Osoby starsze bardzo często nie łączą powstawania chorób ze złymi nawykami żywieniowymi. Najczęściej popełnianymi błędami są nadmierne spożycie tłuszczu, a także niska gęstość odżywcza diety wynikająca z niskiego spożycia warzyw i owoców. Sposób żywienia osób w starszym wieku prowadzi więc bardzo często do niedoborów składników odżywczych. Może znacząco zaostrzać przebieg chorób dietozależnych.

Braki w uzębieniu seniorów nie są rzadkością i często prowadzą do problemów z gryzieniem i przeżuwaniem. Osobom w podeszłym wieku często doskwiera samotność, a ta z kolei wpływa na zmniejszenie się społecznej funkcji spożywania posiłków.

Istotnym błędem popełnianym przez seniorów jest monotonia dań. Zazwyczaj liczne choroby, wymuszają stosowanie coraz to większych modyfikacji w diecie. Ogranicza to swobodny dobór produktów żywnościowych. Na niewłaściwy sposób żywienia osób starszych mogą wpływać także złe nawyki żywieniowe. Zazwyczaj powstały one w dzieciństwie i utrwalone zostały w życiu dorosłym. Kluczową kwestię może odgrywać także zła sytuacja ekonomiczna. Niezbędna jest więc edukacja żywieniowa seniorów w zakresie chorób dietozależnych i zdrowego stylu życia [14].

Popularność diet eliminacyjnych

Według najnowszych danych CBOS z 2019 roku, co czwarty Polak (24%) stosuje dietę eliminacyjną. Z analiz zróżnicowań społeczno-demograficznych wynika, że częściej diety eliminacyjne stosowali młodsi, a w szczególności najmłodsi respondenci (33% badanych w wieku 18-24 lata), mieszkańcy największych ponad półmilionowych miast (36%), absolwenci wyższych uczelni (33%), oraz badani zadowoleni z warunków materialnych swoich gospodarstw domowych (28%) [1].  

Dlaczego ludzie stosują głodówki?

Posty i głodówki są bardzo powszechną praktyką u ludzi na całym świecie.  Motywacji, które skłaniają, do ich podjęcia jest kilka. Post jest elementem religii. Muzułmanie poszczą podczas ramadanu od świtu do zmierzchu. Chrześcijanie, żydzi, buddyści i hinduiści w wyznaczone dni tygodnia lub roku. Odmiennym powodem stosowania głodówek jest chęć redukcji masy ciała, detoksykacja organizmu oraz poprawa zdrowia [11].

Dieta dr Dąbrowskiej

Dieta dr Dąbrowskiej jest niezwykle popularna. W niektórych kręgach urosła wręcz do rangi kultu. Autorka diety przedstawia ten sposób żywienia, jako remedium na większość problemów zdrowotnych. Dieta ta opiera się na spożywaniu jedynie warzyw i owoców przez cały okres trwania postu (1-7 tygodni). Po zakończeniu „leczniczego postu” menu powinno nadal opierać się na warzywach i owocach, roślinach strączkowych, ziarnach i orzechach [6].

Ten sposób żywienia jest skrajnie niedoborowy. Deficytowymi składnikami diety są: jod, cynk, kwasy omega-3, żelazo u kobiet, magnez u mężczyzn. Kaloryczność diety to zazwyczaj około 800 kcal dziennie. Dieta Dąbrowskiej jest również uboga w białko. Niska podaż białka w diecie przekłada się na zmniejszenie beztłuszczowej masy ciała i obniżenie spoczynkowej przemiany materii.

Konsekwencji zdrowotnych, powiązanych z opisanymi niedoborami pokarmowymi jest wiele. Wzrasta ryzyko zaburzeń miesiączkowania, co w przyszłości może prowadzić do niepłodności. Poprzez znaczące niedobory energetyczne wzrasta także ryzyko kontuzji, złamań i omdleń wazowagalnych. Stosujący tę dietę pacjenci często skarżą się także na bóle głowy, biegunki, zaropiałe oczy, czy też wypadanie włosów. Dieta Dąbrowskiej przyczynia się do szybkiej redukcji masy ciała oraz parametrów metabolicznych. Jednak dobra dieta redukcyjna daje trwałe efekty i uczy poprawnych nawyków żywieniowych, czego nie można powiedzieć o tym sposobie żywienia [4].

Intermitent Fasting

Intermittent Fasting to obecnie najpopularniejsza dieta postna na świecie. Polega na stosowaniu 24-godzinnych sesji bez przyjmowania pokarmów, zazwyczaj przez 2 dni w tygodniu. Pod tym pojęciem możemy znaleźć także rekomendacje dotyczące „okna żywieniowego”, w których zalecane jest, by zmniejszać je, zaczynając od 12 godzin, a kończąc na 4.

Kardiolog Ethan Weiss przeprowadził badanie, sprawdzające efektywność okna żywieniowego 16/8 (przez 16 godzin pościmy, a przez 8 spożywamy posiłki) bez narzuconych restrykcji kalorycznych. Osobom biorącym udział w badaniu zasugerowano jedynie, aby spożywali 3 posiłki każdego dnia, oraz przekąski według własnego uznania. W badaniu brano pod uwagę parametry takie jak utrata masy ciała, utrata tkanki tłuszczowej, utrata beztłuszczowej masy ciała, ciśnienie, poziom glukozy i insuliny.

Okazało się, że osoby stosujące okno żywieniowe dostarczały bardzo podobną ilość energii w stosunku do grupy kontrolnej. Pozostałe parametry zmieniały się także w bardzo podobnym stosunku, stąd nie wykazano przewagi IF nad standardowym modelem żywieniowym.

Jednocześnie większość prób klinicznych sugeruje, że stosowanie okna żywieniowego przez osoby zdrowe jest bezpieczne. Mimo wszystko standardowa restrykcja kaloryczna, bez okna żywieniowego jest przebadana w znacznie szerszym zakresie, w porównaniu do IF. Ograniczenie kalorii o około 20-30% CPM, wpływa na redukcję tkanki tłuszczowej i poprawia parametry insulinooporności.

Korzystnie wpływa na metabolizm glukozy oraz stężenie lipoprotein. Potwierdzają to liczne wielomiesięczne i wieloletnie badania. Warto mieć na uwadze, że redukcja masy ciała dla wielu osób jest dużym wyzwaniem i stresem. Wprowadzenie dodatkowej restrykcji w postaci okna żywieniowego, w wielu przypadkach może bardziej utrudniać życie, niż przynosić realne efekty. Jak większość popularnych diet, IF nie jest dla każdego. Zdecydowanie odradza się takich praktyk kobietom w ciąży i karmiącym piersią, osobom, będącym w okresie dojrzewania, chorującym na cukrzycę, PCOS, refluks żołądkowo-przełykowy czy kamicę nerkową [13].

Dry fasting

Dry fasting, czyli suchy post, polega na całkowitej rezygnacji z przyjmowania płynów. Zwolennicy tej restrykcyjnej diety uważają, że organizmowi do prawidłowego funkcjonowania wystarczy jedynie woda zawarta w pokarmach. Propagatorzy dry fasting twierdzą, że poprzez wybór tego sposobu żywienia mają lepszą odporność. Problemy trawienne zniknęły, a także nastąpiła widoczna poprawa kondycji skóry.

Pomysł ten jest całkowicie sprzeczny z doniesieniami naukowymi. Niedostateczna podaż płynów w diecie może być przyczyną zakażeń dróg moczowych, kamicy nerkowej i dny moczanowej. Przewlekłe odwodnienie może doprowadzić do rozwoju nowotworów pęcherza i jelita grubego, nadciśnienia tętniczego, zaburzeń w pracy nerek i w konsekwencji zakończyć się udarem mózgu [12].

Głodówki a demencja

Osoby z demencją bardzo często mają problemy ze spożywaniem pokarmów i napojów. Brak koordynacji w połykaniu może skutkować zakażeniami w klatce piersiowej, a nawet zapaleniem płuc.

Niemożność spożywania odpowiedniej ilości jakości pokarmów i płynów przekłada się na spadki masy ciała oraz sprzyja odwodnieniu, co z kolei może nasilać objawy demencji. Osoba dotknięta demencją może mieć także problemy z przekazaniem opiekunowi, że odczuwa głód i pragnienie.

Bardzo częstym objawem jest także utrata apetytu, a w późnym okresie demencji upośledzony zostaje ośrodek głodu. Opieka nad taką osobą wymaga szczególnej uwagi i monitorowania podawanych płynów i posiłków, tak by nie doszło do niedoborów. Warto podkreślić, że w przypadku demencji nie jest to świadomy wybór a wynik bardzo ciężkiej i szybko postępującej choroby [19].

Podsumowanie

W celu redukcji masy ciała i poprawy zdrowia warto sięgać po udowodnione naukowo prozdrowotne diety. Są to między innymi dieta śródziemnomorska, MIND, Ornisha, dieta wegetariańska czy wegańska. Modne, bardzo często rygorystyczne i niedoborowe diety zazwyczaj nie mają potwierdzenia w badaniach naukowych. Ich autorzy i tak dostali już więcej atencji niż na to zasłużyli. Diety eliminacyjne warto stosować, wtedy gdy mamy ku temu wskazania medyczne, lub współgrają z naszymi przekonaniami światopoglądowymi i upodobaniami kulinarnymi. Należy jednak monitorować swoje posiłki, aby uniknąć niedoborów pokarmowych.

Bardzo częstym błędem osób chcących zredukować masę ciała jest postrzeganie diety, jako procesu, który zaczyna się i kończy. Tymczasem trwałe afekty daje długoterminowa zmiana nawyków żywieniowych. Skrajnie rygorystyczne i niedoborowe diety nie uczą dobrych nawyków żywieniowych. Osoby stosujące się do zaleceń, naturalnie tracą zbędne kilogramy. Jednak po zakończeniu diety wracają do starych nawyków i pojawia się efekt jo-jo. Badania pokazują, że dotyka on aż 80 – 85% osób, które się odchudzają.

Bibliografia: 

1. Centrum Badania Opinii Społecznej (2019) Polak na diecie. Komunikat z badań, 108. Warszawa: Centrum Badania Opinii Społecznej.
2. Craig, W. (2010) Nutrition Concerns and Health Effects of Vegetarian Diets. Nutrition in Clinical Practice, 25, 613-620.
3. Dittfeld, A., Gwizdek, K., Parol, D. i Michalski, M. (2018) Dieta bezglutenowa – charakterystyka grup docelowych. Postepy Hig Med Dosw, 72, 227-239.
4. Elliott, B., Mina, M., Ferrier C. (2016) Complete and Voluntary Starvation of 50 days. Clin Med Insights Case Rep, 9, 67-70.
5. Goodnight, W., Newman R. (2009) Optimal Nutrition for Improved Twin Pregnacy Outcome. Obstetrices & Gynecology, 114, 1121-1134
6. Dąbrowka, E., Jabłońska-Kaszewska, I., Falkiewicz, B. (2001) Effect of high fiber vegetable – fruit diet on the activity of liver damage and serum iron level in porphyria cutanea tarda (PCT). Med Sci Monit, 7, 282-286. 
7. Idasiak-Piechocka, I. (2012) Odwodnienie – patofizjologia i klinika. Forum Nefrologiczne, 5, 73-78.
8. Janssen, M., Busch, C. i Rödiger, M. (2016) Motives on consumers following a vegan diet and their attitudes towards animal agriculture. Appetite, 105, 643-651.
9. Key, T., Davey, G. i Appleby P. (2007) Health benefits of vegetarian diet. Proceedings of the Nutrition Society, 58, 271-275.
10. La Vieille, S. i in. (2016) Celiac Disease and Gluten-Free Oats: A Canadian Position Based on a Literature Review. Canadian Journal of Gastroenterology and Hepatology.
11. Longo, V., Mattson M. (2014) Fasting: Molecular Mechanisms and Clinical Applications. Cell Metabolism, 19, 181-192.
12. Papagiannopoulos -Vatopaidinos, I., Papagiannopoulou, M., Sideris, V. (2020) Dry fasting Pfysiology: Responses to Hypovolemia and Hypertonicity. Comlementary Medicine Research, 27, 242-251.
13. Patterson, R. i in. (2015) Intermittent fasting and human metabolic health. Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics, 115, 1203-1212.
14. Pirlich, M., Lochs, H. (2001) Nutrition in the elderly. Best Practice & Research Clinical Gastroenterology, 15, 869-884.
15. Pliner, P. (1994) Development of measures of food neophobia in children. Appetite, 23, 147-163.
16. Saturni, L., Ferretti, G. i Bacchetti T. (2010) The Gluten-Free Diet: Safety and Nutritional Quality. Nutrients, 2, 16-34.
17. Savage, J., Johns, C. (2015) Food Allergy. Epidemiology and Natural History. Immunology and Allergy Clinics of North America, 35, 45-59.
18. Suri, S. i in. (2019) Considerations for development of lactose-free food. Journal of Nutrition & Intermediary Metabolism, 15, 27-34.
19. Ticinesi, A. i in. (2016) Survival in older adults with dementia and eating problems: To PEG or not to PEG? Clinical Nutrition, 35, 1512-1516.
20. Van Do, T. i in. (2005) Allergy to fish parvalbumins: Studies on the cross-reactivity of allergens from 9 commonly consumer Fish. Journal of Allergy and Clinical Immunology, 116, 1314-1320.
21. Walczak, M., Grzelak, T., Kramkowska, M. i Czyżewska, K. 2013. Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia dzieci z alergią na białka mleka krowiego – badania pilotażowe. Nowiny Lekarskie, 82, 124-129.
22. Willet, W. i in. (2019) Food in the Anthropocene: the EAT-Lancet Commission on healthy diets from sustainable food systems. Lancet, 393, 447-492.
23. Xu, L. i in. (2019) Egg consumption and the risk of cardio-vascular disease and all-cause mortality: Guangzhou Biobank Cohort Study and meta-analyses. European Journal of Nutrition, 58, 785-796.