Strefa dla zalogowanych >
Organizm ludzki jest doskonałym urządzeniem, w którym każdy element ma do spełnienia określoną funkcję. Nie są to jednak układy odizolowane, mają one wpływ na siebie nawzajem, a efekty ich współpracy widać jako wypadkową działania całego organizmu.
Kortyzol
Szczególnymi elementami tej układanki są hormony, za pomocą których pozostałe składowe się komunikują. Jednym z nich jest kortyzol, na równi z adrenaliną kojarzony ze stresem. Podobnie wytwarzany jest w sytuacjach zaburzonej homeostazy, tylko z pewnym opóźnieniem. Poza tym jego wysoki poziom występuje również z samego rana. W nocy zaś fizjologicznie jego poziom jest najniższy.
Hormon ten podnosi stężenie glukozy we krwi, a także jej produkcję z innych substratów niż glikogen, nasila rozpad tłuszczów oraz białek. Co więcej, podnosi ciśnienie krwi, pozytywnie wpływa na koncentrację i funkcje poznawcze, wywołuje euforię. Wszystkie te mechanizmy służą przywróceniu równowagi organizmu i mają rację bytu, tylko jeśli nie są przesadnie rozciągnięte w czasie.
Zbyt długo utrzymujący się poziom kortyzolu wcale nie służy naszemu organizmowi. Przy czym powodem takiego stanu zazwyczaj nie jest wcale przewlekły stres, lecz nieprawidłowości w układzie hormonalnym (podwzgórze–przysadka mózgowa–nadnercza) bądź też podawanie glukokortykosteroidów z zewnątrz (np. w celu zmniejszenia stanu zapalnego).
Działanie kortyzolu wpływa na szereg funkcji ludzkiego organizmu. Jego nadmiar prowadzi m.in. do zaburzeń metabolicznych, w tym insulinooporności, otyłości czy cukrzycy. Z punktu widzenia dietetyka są to choroby, z którymi spotyka się na co dzień. Może jednak wcale nie wiedzieć, że przyczynę takiego stanu rzeczy da się zdiagnozować i to stosunkowo nietrudnym badaniem, jakim jest pomiar poziomu kortyzolu.
Działanie kortyzolu
1. Wpływ na gospodarkę węglowodanów i tłuszczy
Kortyzol nasila szereg reakcji związanych z gospodarką zarówno węglowodanową, jak i tłuszczową. W poniższej tabeli porównane zostały procesy zachodzące w wątrobie i tkankach obwodowych.
| Wątroba | Tkanki obwodowe | |
| Nasilenie | – wychwyt aminokwasów – synteza białek – glukoneogeneza – synteza i magazynowanie glikogenu – zużycia wolnych kwasów tłuszczowych | – uwalnianie substratów do glukoneogenezy – rozpad kwasów tłuszczowych – lipoliza |
| Zahamowanie | – wychwyt aminokwasów → synteza białek – mniejsza wrażliwość na insulinę → wychwyt glukozy |
Procesy te mają na celu zabezpieczenie dostaw energii na czas powrotu organizmu do równowagi. Przewlekle utrzymujący się wysoki poziom cukru we krwi, obniżona wrażliwość na insulinę, rozpad białek mięśniowych, gromadzenie kwasów tłuszczowych w wątrobie prowadzi do powszechnie znanych chorób dietozależnych –insulinooporności, cukrzycy, a także innych chorób współistniejących. Zmniejsza się również masa mięśniowa, a tłuszcz gromadzi się w obszarze centralnym (otyłość brzuszna).
2. Wpływ kortyzolu na tkankę kostną
Kortyzol działa hamująco na syntezę kolagenu, a także innych białek niekolagenowych, które mają znaczenie w procesach odnowy kośćca. Sam bezpośrednio nasila działanie parathormonu, a pośrednio zmniejsza wchłanianie wapnia i fosforanów z układu pokarmowego. Dodatkowo hamuje dojrzewanie oraz aktywność osteoblastów. W ten sposób prowadzi do powstawania ubytków w kościach – osteopenii lub osteoporozy.
3. Wpływ na układ odpornościowy
Kortyzol ma działanie przeciwzapalne – zmniejsza produkcję substancji prozapalnych, sprzyja apoptozie limfocytów T, a także wstrzymuje produkcję limfocytów B i T. Z tego powodu glikokortykosteroidy, do których kortyzol należy, używane są w leczeniu stanów zapalnych, alergii oraz chorób autoimmunologicznych. Z drugiej strony obniża odporność organizmu, m.in. sprzyja namnażaniu się Helicobacter pylori, a tym samym powstawaniu wrzodów. Być może właśnie dlatego stres został oskarżony o chorobę wrzodową żołądka.
4. Wpływ na nerki oraz układ sercowo-naczyniowy
Kortyzol istotnie wpływa na gospodarkę wodną: zwiększa wchłanianie zwrotne sodu i wody oraz nasila wydalanie potasu. Tym samym wzmacnia niepożądane objawy występujące w nadciśnieniu tętniczym. Jednocześnie działa bezpośrednio: na serce, zwiększając pojemność wyrzutową; na naczynia – powodując wzrost napięcia ścian; na mięśnie gładki – pobudzając je do skurczu; na wątrobę – stymulując ją do produkcji angiotensyny, również odgrywającej istotną rolę w gospodarce wodno-elektrolitowej.
5. Wpływ na układ nerwowy
Działanie kortyzolu ma pozytywny wpływ na funkcje poznawcze. Sytuacja stresowa wymaga podjęcia jak najlepszej decyzji, dzięki której organizm będzie mógł szybko wrócić do stanu równowagi. Jednakże przedłużający się stan podwyższonego poziomu tego hormonu może prowadzić do zgoła innych skutków, w tym do śmierci neuronów i uszkodzenia układu nerwowego.W literaturze opisywane są przypadki, w których zaburzenia lękowo-depresyjne były pierwszymi objawami wskazującymi na podniesiony poziom kortyzolu.
6. Wpływ na układ hormonalny
Gospodarka hormonalna również pozostaje pod wpływem działania kortyzolu. Następuje spadek hormonu TSH, ograniczona zostaje konwersja FT4 do FT3. Hamowane jest wydzielania gonadotropin, a tym samym hormonów, dzięki którym utrzymywane są funkcje rozrodcze. Oznacza to, że w hiperkortyzolemii mogą pojawić się problemy z zajściem w ciążę.
* * *
Poza działaniem na poszczególne układy kortyzol może zaburzać też procesy antyoksydacyjne w całym organizmie. Prowadzi do zachwiania równowagi pro- i antyoksydacyjnej, co, jak wiadomo, jest przyczyną powstawania wielu chorób cywilizacyjnych. Nieleczona hiperkortyzolemia może prowadzić do bardzo poważnego uszczerbku na zdrowiu, a także do śmierci.
Hiperkortyzolemia – diagnostyka
Zespół objawów wynikających z podwyższonego poziomu kortyzolu określony został zespołem Cushinga, a spowodowany podwyższonym poziomem hormonu adrenokortykotropowego (ACTH) nazywany się chorobą Cushinga.
Charakterystycznymi objawami jest tycie, ale tylko w części centralnej – brzuch, kark, szyja, twarz. Ręce i nogi pozostają chude, a nawet się zmniejszają z powodu rozpadu białek mięśniowych. Skutkuje to również osłabieniem siły mięśniowej. U dzieci charakterystyczne jest zmniejszenie tempa wzrostu – twarz robi się okrągła, jak księżyc w pełni, a na policzkach pojawiają się czerwone rumieńce. U kobiet może pojawić się trądzik, wypadanie włosów oraz zarost na twarzy. Często na skórze obserwuje się charakterystyczne ciemnoróżowe rozstępy. W badaniach krwi zauważalny jest podwyższony poziom cukru, lipidów, a także obniżony poziom potasu. Oprócz tego mogą współwystępować insulinooporność, cukrzyca, nadciśnienie czy osteoporoza. Pacjent może doświadczać zaburzeń psychicznych objawiających się agresją czy też stanami lękowo-depresyjnymi; w takich sytuacjach leczenie lekami przeciwdepresyjny minie przynosi efektów.
Badania
Badania, dzięki którym możliwe jest potwierdzenie hiperkortyzolemii, są:
- wydalanie wolnego kortyzolu w dobowej zbiórce moczu,
- rytm dobowy kortyzolu – badanie stężenia kortyzolu we krwi o określonych porach dnia (rano, wieczorem iw nocy),
- test hamowania 1 mg deksametazonu – przyjęcie deksametazonu w godzinach wieczornych spowoduje u zdrowego człowieka brak wzrostu poziomu kortyzolu w godzinach porannych.
Zespół Cushinga – w gabinecie dietetyka
Pomimo iż objawy zespołu Cushinga są bardzo charakterystyczne, sama choroba nie jest prosta do zdiagnozowania. Występuje bardzo rzadko i zwykle mijają 2–3 lata, zanim objawy nasilą się na tyle, by zostały właściwie przypisane chorobie. Przypadłości, jakie jej towarzyszą, mogą niejednego chorego skłonić do wizyty u dietetyka, a nie lekarza. Chociaż zadaniem dietetyka nie jest diagnozowanie pacjenta, nie należy jednakże nigdy traktować układów człowieka jako odizolowanych elementów. Trudności z chudnięciem to nie tylko kwestia silnej woli czy źle rozpisanej diety. Trądzik na twarzy czy owłosienie to niekoniecznie efekt dojrzewania, a brak chęci do życia czy agresywne zachowanie to też nie tylko kwestia nastawienia do życia. Mimo że dolegliwość dotyczy tak niewielkiego procenta ludzi, ani lekarze, ani dietetycy nie są zwolnieni ze znajomości jednostki chorobowej – od tego zależeć może czyjeś życie.
Literatura
- Agnieszka Baranowska-Bik, Wojciech Zgliczyński, Zespół Cushinga a choroby układu sercowo-naczyniowego, „Postępy Nauk Medycznych”, 2012 (25), nr 11, s,889–894
- Krystyna Grela, Katarzyna Kądziela, Anna Kucharska,Beata Pyrżak, Zaburzenia psychiczne jako dominujący objaw hiperkortyzolemii u 17-letniej pacjentki z pierwotną pigmentową chorobą guzkową nadnerczy, „Endokrynologia Pediatryczna”, 2014(13), nr 1 (46), s. 55–59
- Iga Hołyńska-Iwan, Nikola Musiała, Dorota Olszewska-Słonina, Kortyzol – nadzór nad ustrojem w fizjologii i stresie, „Diagnostyka Laboratoryjna” 2018 (54), nr 1,s. 29–36 Katarzyna Kądziela, Anna M. Kucharska, Beata Pyrżak,Ewelina Witkowska-Sędek, Zespół Cushinga u dzieci, „Postępy Nauk Medycznych”, 2014 (27), nr 10b, 2014, s. 4–10
