Witaminy dla seniora. Najczęstsze błędy i groźne interakcje z lekami

Suplementy diety z roku na rok stają się coraz bardziej popularne wśród społeczeństwa. Ich wartość rynkowa w 2017 roku wynosiła 4,4 mld złotych. Według prognoz będzie ona dalej rosła (1). Stosowanie suplementów diety jest zdecydowanie bardziej rozpowszechnione w starszych grupach wiekowych (2). Osoby powyżej 60. roku życia sięgają po nie w celu poprawy swojego zdrowia.

W większości przypadków jest to działanie nieuzasadnione. Kupno suplementów odbywa się często na własną rękę, bez konsultacji z lekarzem. Może okazać się to niebezpieczne ze względu na możliwą interakcję suplementów z zażywanymi lekami. Istnieje także możliwość spożycia zbyt dużej ilości składników mineralnych, które są w nich zawarte (3).

Niedobory u seniorów

Osoby powyżej 65. roku życia są bardziej narażone na występowanie chorób takich jak między innymi:

• cukrzyca typu 2
• choroby układu sercowo-naczyniowego
• nowotwory
• osteoporoza

Obecność chorób oraz sposób ich leczenia mogą wpływać na wystąpienie niedoborów mikro- i makroskładników. Z biegiem lat słabnie smak. Występują również zaburzenia łaknienia, problemy z uzębieniem. Źle dopasowane protezy mogą zwiększać niechęć do spożywania określonych typów jedzenia.

Chorobom przewodu pokarmowego mogą towarzyszyć różne dolegliwości:

• problemy z gryzieniem i połykaniem
• biegunki
• zgaga
• ból w jamie brzusznej
• wzdęcia

Wszystkie ograniczają odpowiednią podaż pokarmu.

Konsekwencją tego jest eliminacja z diety seniorów wielu cennych produktów spożywczych. Często są to produkty pełnoziarniste, surowe warzywa i owoce. Są one zastępowane produktami gotowymi o niskiej wartości odżywczej.

W dłuższej perspektywie takie działanie może doprowadzić do niedoborów składników odżywczych i witamin. Zwiększa to ryzyko niedożywienia oraz chorób dietozależnych.

Najczęstsze niedobory. Jakie witaminy dla seniora?

Głównymi składnikami niedoborowymi w diecie seniorów są:

• witamina C
• witamina D
• witaminy z grupy B
• kwas foliowy
• wapń
• cynk (4)

Niedobór witaminy C

Niedobory witaminy C mogą osłabiać organizm. Zwiększają jego podatność na infekcje. Przewlekłe niedobory mogą potęgować powstawanie zmian miażdżycowych i nowotworowych.

Niedobór witaminy D

Często występowanie u osób starszych upośledzenia funkcji przewodu pokarmowego, nerek i wątroby może mieć wpływ na nieprawidłowe wchłanianie i metabolizm witaminy D.

Jej niedobory zwiększają ryzyko osteoporozy. Tym bardziej że wapń również jest składnikiem niedoborowym w diecie seniorów).

Niedobór cynku

Niedobór cynku wpływa przede wszystkim na osłabienie odczuwania smaku i zapachu. Może to powodować wystąpienie zaburzeń łaknienia.

Niedobór kwasu foliowego

Deficyt kwasu foliowego, również wpływa na osoby starsze niekorzystnie. Może przyczyniać się do powstawania dysfunkcji umysłowych (5).

Dlaczego zbilansowana dieta nie zawsze wystarcza u osób starszych

Pomimo tego, że prawidłowo zbilansowana dieta powinna być źródłem wszystkich składników odżywczych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu, u osób starszych realizacja zapotrzebowania na niektóre składniki jest niemożliwa ze względu na występowanie chorób współistniejących. Jeżeli zostały stwierdzone niedobory, lekarz może wskazać uzupełnienie niedoborów za pomocą odpowiednio dobranych przez niego suplementów (4).

Stosowanie suplementów diety przez osoby starsze

Stosowanie suplementów diety przez seniorów jest w obecnych czasach bardzo powszechne, dlatego bardzo ważna jest wiedza, na co zwracać uwagę przy ich zakupie, dzięki czemu będą mogli zakupić najlepszy preparat.

Magnez

Magnez jest jednym z najważniejszych jonów, które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Wpływa m.in. na prawidłowy wzrost i gęstość kości. Bierze również udział w procesie skurczu mięśniowego serca.

Spożycie magnezu u osób starszych jest często niższe niż zalecane. Dlatego w przypadku niedoborów lekarz może zalecić jego suplementację (6). Wchłanianie jonów magnezu z podanego suplementu jest zależne od jego chemicznej formy, dawki, rozpuszczalności w wodzie, sposobu podawania oraz obecności związków, które wspomagają wchłanianie.

Na polskim rynku dostępne są różne preparaty, które zawierają magnez. Różnią się ilością jonów magnezu czy dodatkiem witaminy B6. Różnią się zastosowanymi solami nieorganicznymi takimi jak:

• chlorek
• siarczan
• tlenek
• węglan

Oraz organicznymi:

• glukonian
• mleczan
• asparaginian
• cytrynian

Badania wskazują, że lepszym źródłem magnezu są sole organiczne niż nieorganiczne. Jony metalu z soli nieorganicznych są w mniejszej ilości wchłaniane niż ze związków organicznych. Dzieje się tak, ponieważ w stosunkowo łatwy sposób zostają wchłaniane w żołądku. Następnie szybko przemieszczają się przez ścianę jelita. Zmniejsza to możliwość ich absorpcji.

Magnez podany w postaci związku nieorganicznego wchłania się w zakresie 10-16% w zależności od stosowanego anionu. Wodorotlenek, węglan i tlenek magnezu wchłaniają się znacznie trudniej niż chlorek czy siarczan magnezu ze względu na to, że słabo rozpuszczają się w wodzie.

Tlenek magnezu pomimo ograniczonej biodostępności nadal jest stosowany w suplementach diety. Wynika to ze znacznego udziału procentowego magnezu w tych preparatach (ok.60%), a także z powodu niskich kosztów.

Chlorek magnezu jest znacznie lepiej rozpuszczalny w wodzie niż w przypadku pozostałych soli nieorganicznych. Jego biodostępność jest porównywalna do organicznych związków magnezu jak np. mleczanu i asparaginianu magnezu.

Organiczne związki magnezu ze względu na większą rozpuszczalność w wodzie znacznie lepiej wchłaniają się w jelicie cienkim, a ich wchłanianie osiąga wartość 90%. Ich dobra biodostępność jest spowodowana obecnością anionów kwasów organicznych. Są one bezpośrednio włączane w przemiany metaboliczne białek, lipidów i węglowodanów.

Preparaty zawierające cytrynian magnezu są najkorzystniejsze niezależnie od czasu trwania suplementacji. Wynika to z ich dobrej rozpuszczalności, stabilności i biodostępności. 

Inne związki organiczne magnezu: glukonian, pidolan, orotan, treonian czy taurynian mają niewielkie znaczenie jako suplementy magnezu, chociaż mogą stanowić źródło innych anionów wspomagających działanie organizmu człowieka (7). Ze względu na słabe przyswajanie soli magnezu, ważne jest, aby wybierane związki magnezu cechowały się dużą biodostępnością (8). Najkorzystniejszą formą suplementów magnezu są tabletki musujące, które wykazują się najlepszą przyswajalnością (6). Ta forma jest szczególnie polecana dla osób z chorobą wrzodową żołądka (9).

Tabletki dojelitowe są powlekane specjalną, nierozpuszczalną w soku żołądkowych otoczką. Dzięki temu magnez uwalniany jest w jelicie cienkim. Tam jego wchłanianie jest największe. W celach profilaktycznych korzystnie jest stosować tabletki powlekane z dodatkiem witaminy B6 oraz tych, w których magnez występuje w postaci odpowiednich soli (6).

Witamina B6 zwiększa transport i wchłanianie magnezu (9). Magnez jest także najlepiej wchłaniany, gdy podaje się go regularnie w małych dawkach. Niestety jednak bardzo często stosowane są preparaty, które zawierają magnez w maksymalnej dawce (6).

Witamina D

Witamina D pełni bardzo ważną funkcję w gospodarce wapniowo-fosforowej oraz w procesie tworzenia kości.

Występuje ona w żywności w niewielkich ilościach. Jej główna synteza skórna zachodzi pod wpływem działania promieni słonecznych. Dlatego też u większości ludzi zalecana jest suplementacja tej witaminy (5).

W przypadku seniorów w wieku 65-75 lat z uwagi na zmniejszoną skuteczność syntezy skórnej zaleca się suplementację witaminą D przez cały rok w dawce 800-2000 IU/dobę, w zależności od masy ciała i podaży witaminy D w diecie.

Powyżej 75 roku życia zalecana jest przez cały rok w dawce 2000-4000 IU/dobę. Stosowanie takich dawek witaminy D umożliwia utrzymanie stężenia 25(OH)D w zakresie optymalnym. Zmniejsza w przypadku upadku ryzyko złamań bliższego końca kości udowej.

W Polsce i Europie w suplementacji i leczeniu niedoborów witaminy D najczęściej stosuje się cholekalcyferol (D3), w odróżnieniu od rynku amerykańskiego, gdzie najbardziej popularny jest ergokalcyferol (D2). Na rynku polskim witamina D3 jest dostępna bez recepty w dawkach 400, 500, 800, 1000, 2000 oraz 4000 IU na dobę.

Można również ją znaleźć w preparatach multiwitaminowych, suplementach wapnia oraz w oleju z wątroby dorsza. Przyjmowanie witaminy D w produktach zawierających również wapń lub witaminę K2 nie jest obecnie zalecane.

Działanie witaminy K2 wraz z witaminą D3, aby wesprzeć mineralizację tkanki kostnej oraz zapobiec przed uwapnieniem naczyń i tkanek miękkich nie zostało udokumentowane. Należy pamiętać, że aktywne metabolity i analogi witaminy D – alfakalcydol, kalytriol i parikalcytol nie stanowią alternatywy dla suplementacji. Ich stosowanie nie prowadzi do zmian stężenia 25(OH)D.

Cholekalcyferol, ze względu na to, że jest związkiem rozpuszczalny w wodzie, powinien być spożywany w trakcie posiłku (10). W czasie suplementacji i leczenia witaminą D duże znaczenie ma odpowiednia podaż wapnia w diecie. Gdy nie jesteśmy w stanie jej zapewnić, możliwa jest skonsultowana z lekarzem suplementacja farmakologicznymi solami wapnia. Najlepiej w kilku dawkach podzielonych w ciągu doby. Takie stosowanie preparatów umożliwia lepsze wchłanianie tej samej dawki dobowej oraz mniejsze ryzyko okresowej hiperkalcemii (11).

Wapń

Wapń pełni funkcję budulcową, wchodząc w skład kośćca i zębów. Tylko w 1% pełni inne funkcje w organizmie m.in. jest aktywatorem wielu enzymów, uczestniczy w krzepnięciu krwi. Osoby starsze należą do grupy populacyjnej, która jest najbardziej narażona na niedobory wapnia. Dlatego też w przypadkach dużego niedoboru lekarz może zalecić jego suplementację (5).

W przypadku suplementów wapnia najlepszą biodostępność mają suplementy diety zawierające cytrynian wapnia. Na rynku istnieją one w formie tabletki, jak i płynu. W przypadku tej drugiej formy mogą mniej podrażniać ściany przewody pokarmowego.

Większość suplementów diety na rynku posiada wapń w formie węglanu wapnia. Jest on dobrze wchłaniany przez nasz organizm, jednak w mniejszym stopniu niż cytrynian wapnia. Wymaga on również dodatkowych ilości kwasu żołądkowego do trawienia, dlatego należy go przyjmować wraz z posiłkiem.

Fosforan, mleczan i glukonian wapnia, używane również w suplementach diety, mają bardzo małą zawartość procentową jonów wapnia (12). W związku z tym, aby osiągnąć pożądane dawki, należy spożyć wiele tabletek. Dla przykładu jeden z suplementów diety z mleczanem wapnia zawierał tylko 255 mg wapnia pierwiastkowego w 3 tabletkach. Aby otrzymać 1000 mg uzupełniającego wapnia pierwiastkowego z tej postaci, trzeba by zużyć 12 tabletek (13).

Witamina C

W obecnych czasach witamina C stała się masowym produktem sprzedawanym zarówno w sklepach spożywczych, jak i aptekach (14). Swoją nazwą obejmuje kwas L-askorbinowy oraz kwas L-dehydroaskorbinowy.

Jest ona odpowiedzialna za wiele istotnych mechanizmów, działających w organizmie człowieka. Należy zaliczyć do nich stymulację wytwarzania kolagenu czy udział w syntezie hormonów i transmiterów.

Głównym źródłem witaminy C jest żywność, w szczególności warzywa i owoce. Możliwa jest synteza chemiczna kwasu askorbinowego. Aktywność biologiczną ujawniają jednak tylko sole i podstawione przy szóstym węglu estry.

Suplementacja tej witaminy jest dopuszczalna, gdy niewystarczająca ilość kwasu askorbinowego jest dostarczana wraz z pożywieniem. Niedobór może dotyczyć między innymi osób w wieku starszym (5).

Witaminę C stosuje się w suplementach diety tylko jako:

• kwas L-askorbinowy
• L-askorbinian sodu, potasu lub wapnia
• Kwas 6-palmitylo-L-askorbinowy (15)

Należy zwrócić uwagę na fakt, że w niektórych suplementach diety występuje rzekoma witamina C w postaci kwasu D-askorbinowego, który nie jest aktywny biologicznie. Podczas suplementacji witaminą C należy pamiętać również o tym, aby nie przyjmować dużych ilości na raz, ponieważ nadmiar kwasu askorbinowego jest bardzo szybko wydalany z organizmu.

Podaje się, że jednorazowo można przyjąć ok. 400 mg przy przyjęciu doustnym. Spadek efektywnego wchłaniania z przewodu pokarmowego jest widoczny przy przyjęciu kilkudziesięciu mg (14). Przyjęto, że bezpieczna dawka witaminy C nie przekracza 1000 mg na dobę (4).

Dodatkowo w związku z tym, że witamina C jest dostępna jako lek i suplement diety bez recepty istnieje niebezpieczeństwo zażywania przez konsumentów bardzo wysokich dawek np. w momencie zastosowania trzech różnych preparatów zawierających po 1000 mg witaminy C w ciągu jednego dnia.

Po takiej dużej dawce mogą wystąpić niepożądane skutki (16). Pomimo tego, że syntetyczna witamina C jest tak samo skuteczna, jak ta naturalna to spożycie np.owocu jest znacznie zdrowsze niż zażycie tabletki. Dzieje się tak, ponieważ owoc zawiera bardzo dużo innych związków potrzebnych nam do prawidłowego funkcjonowania (14).

Interakcje suplementów z lekami

Według statystyk przeciętny Polak powyżej 65. roku życia przewlekle stosuje 5 leków, które zostały przepisane przez lekarza i dodatkowo w ramach samoleczenia 2 leki lub suplementy wykupione bez recepty. Głównymi powodami stosowania suplementów przez osoby starsze jest chęć poprawy pracy serca, wzmocnienie odporności oraz uzupełnienie niedoborów (17).

Podczas stosowania wielu składników mineralnych oraz witamin wraz z antybiotykami zmniejsza się absorpcja. W konsekwencji osłabia się działanie tych leków. Może to powodować dalsze powikłania.

W związku z tym każdą suplementację diety należy wcześniej skonsultować z lekarzem, aby dowiedzieć się, czy dany suplement diety można przyjmować łącznie ze stosowanym lekiem. Przykładem pierwiastka, który może wchodzić w interakcje z lekami, jest magnez.

Suplementy magnezu

Jednoczesne stosowanie suplementów magnezu i leków przeciw nadciśnieniu zmniejsza działanie leku poprzez obniżenie jego biodostępności. Dodatkowo magnez zmniejsza wchłanianie żelaza, co może doprowadzić do anemii.

Suplementy magnezu zmniejszają również absorpcje leków przeciwbakteryjnych, a także działanie leków przeciwzakrzepowych, przeciwlękowych, przeciwpsychotycznych, przeciwgrzybiczych oraz glikozydów nasercowych.

Dodatkowo równoczesne stosowanie suplementów magnezu i leków rozszerzających oskrzela oraz lewodopy używanej w leczeniu choroby Parkinsona. Zwiększa działanie tych leków i doprowadza do wystąpienia niepożądanych skutków np. nudności, bóli głowy, zaburzenia pracy serca i drżenia mięśniowego. Suplementy wapnia również mogą wchodzić w interakcje z lekami.

Suplementy wapnia

W momencie jednoczesnego stosowania suplementów wapnia oraz leków, które blokują kanały wapniowe podczas leczenia nadciśnienia, należy regularnie kontrolować ciśnienie krwi, ponieważ wapń może zmniejszać działanie tego leku.

Tak jak większość składników mineralnych, wapń obniża wchłanianie oraz działanie większości antybiotyków między innymi tych, które są stosowane w zakażeniach dróg oddechowych i moczowych. Powoduje brak odpowiedniej skuteczności leczenia.

Jony wapnia wpływają również na glikozydy nasercowe, stosowane w zaburzeniach rytmu serca, powodując wzrost ich toksyczności.

Suplementy żelaza

W przypadku suplementów żelaza mogą one zmniejszać działanie leków stosowanych w chorobie Parkinsona, preparatów obniżających ciśnienie krwi, a także leków przeciwbakteryjnych. Dodatkowo leki, które są stosowane podczas leczenia schorzeń kości, mogą wiązać wapń i żelazo, powodując obniżenie absorpcji leku.

Suplementy z witaminą E

Suplementy diety zawierające witaminę E również mogą wpływać niekorzystnie na działanie niektórych leków. Równoczesne stosowanie leków przeciwgrzybiczych oraz witaminy E powoduje spowolnienie metabolizmu leku. Wpływa na wzrost jego stężenia we krwi. To zaś zwiększa ryzyko niepożądanych działań.

Co do wpływu witaminy E na leki przeciwzapalne mamy sprzeczne informacje. Niektóre z badań mówią o zmniejszaniu lepkości krwi przez witaminę E. Powoduje to wzmocnienie działania tych leków i ryzyko wystąpienia krwotoków.

Suplementy z witaminą B6

W przypadku witaminy B6 jej stosowanie wraz z lekami przeciwdrgawkowymi i uspokajającymi może zmniejszać skuteczność działania tych leków. Podobne działanie wykazywane jest podczas przyjmowania lewodopy w chorobie Parkinsona (6).

Interakcje preparatów roślinnych z lekami

Na rynku suplementów diety można znaleźć wiele preparatów zawierających składniki roślinne. Są one szczególnie atrakcyjne dla konsumentów, ponieważ produkt naturalny jest często kojarzony z czymś dobrym (18).

Mogą być one jednak niebezpieczne, w szczególności dla osób starszych ze względu na częste interakcje związków czynnych zawartych w suplementach takich jak flawonoidy, glikozydy, antocyjany z zażywanymi lekami.

Mogą one konkurować z określonymi substancjami leczniczymi o miejsce wiązania z receptorem. Interakcja może zajść również w momencie, gdy składniki roślinne oddziałują na metabolizm leków. Powodują wtedy obniżenie lub zwiększenie stężenia leków we krwi. W ten sposób zmieniają efektywność farmakoterapii (19).

Preparaty roślinne są szczególnie trudne do kontroli ze względu na to, że używane zioła są najczęściej mieszaniną różnych części roślinnych. Ich skład i aktywność nie zawsze są precyzyjnie zdefiniowane (18).

Gingko biloba

W wielu suplementach diety stosowany jest Miłorząb japoński (Gingko biloba). Stosowanie takich preparatów nie jest zalecane w przypadku przyjmowania leków przeciwzakrzepowych. Występuje możliwe hamowanie płytkowego czynnika krzepnięcia i wystąpienia spontanicznych krwawień.

Samoistne krwawienia mogą także wystąpić podczas równoczesnego stosowania aspiryny.

Dziurawiec

Innym składnikiem roślinnym dodawanym do suplementów diety jest Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum). Jego ziele zmniejsza działanie leków rozszerzających oskrzela oraz leków przeciwwirusowych. Podczas stosowania równocześnie tych preparatów z lekami przeciwzapalnymi może dojść do wzrostu fotowrażliwości. Dodatkowo ziele dziurawca nasila działanie leków przeciwdrgawkowych i uspokajających. Zwiększa ryzyko wystąpienia działań niepożądanych. Również w przypadku stosowania Hypericum perforatum wraz z lekami przeciwzakrzepowymi może dojść do zmniejszenia ich działania terapeutycznego.

Czosnek

Do suplementów diety pomagającym obniżyć poziom cholesterolu i ciśnienia krwi oraz poprawy krążenia dodawany jest czosnek (Allium Sativum). Stosowanie ich wraz z niektórymi lekami przeciwzakrzepowymi nasila ich działanie. Może doprowadzić do samoistnych krwawień i wydłużenia czasu krwawienia.

Dodatkowo mogą zwiększać ryzyko uszkodzenia wątroby podczas stosowania leków przeciwgorączkowych, szczególnie paracetamolu.

Żeń-Szeń

Żeń-szeń (Panax ginseng) jest również bardzo popularną substancją roślinną dodawaną do suplementów diety. Jednak wraz z równoczesnym stosowaniem leków przeciwdepresyjnych może nasilać ich działanie, powodując wzrost stymulacji psychoaktywnej. Może także powodować wystąpienie symptomów grypopodobnych takich ja bezsenność, dreszcze czy bóle głowy.

Dodatkowo żeń-szeń niweluje działanie leków przeciwnadciśnieniowych, podwyższając ciśnienie tętnicze krwi. Może zwiększać działanie leków przeciwcukrzycowych np. insuliny, metforminy nasilając ich działanie hipoglikemizujące.

W przypadku jednoczesnego stosowania preparatów z żeń -szeniem i leków przeciwzakrzepowych, następuje obniżenie stężenia leku we krwi.

Aloes

Wśród suplementów diety można również znaleźć takie, które zawierają Aloes zwyczajny (Aloe vera). Składnik ten może wchodzić w interakcje z glikozydami nasercowymi. Prowadzi do nasilonego ich działania. Może to zwiększać siłę skurczów serca przy zmniejszonej częstotliwości.

Podczas stosowania aloesu z lekami moczopędnymi wzrasta ryzyko między innymi hipomagnezemii, hipokalcemii oraz zaburzeń alergicznych. Stosując je również jednocześnie z lekami przeciwarytmicznymi, może wzrastać wydalanie potasu. Zwiększa się wtedy ryzyko działań niepożądanych m.in. hipotensji i zawrotów głowy.

Kozłek lekarski

Kozłek lekarski (Valeriana officinalis) jest również przykładem substancji roślinnej dodawanej do suplementów diety. Charakteryzuje się działaniem uspokajającym i ułatwiającym zasypianie. Jego równoczesne podawanie z lekami przeciwdepresyjnymi oraz przeciwlękowymi nasila działanie tych leków. Zwiększa ryzyko działań niepożądanych np. zaparć, osłabienia, nudności czy przyspieszenia czynności serca.

Kozłek lekarski wzmaga również działanie leków przeciwdrgawkowych i uspokajających. Nasila ich działanie oraz zwiększa ryzyko m.in. niewydolności serca. Dodatkowo wpływa również na działanie leku neuroleptycznego o silnym działaniu przeciwpsychotycznym – haloperidolu. W konsekwencji może spowodować uszkodzenie wątroby z powodu powstających toksycznych metabolitów (19).

Podsumowanie

Osoby powyżej 65. roku życia są bardziej narażone na występowanie niedoborów witamin i składników mineralnych. W przypadku, gdy nie jest możliwe zapewnienie odpowiedniej podaży składników wraz z pożywieniem, możliwe jest rozpoczęcie suplementacji.

Ważne jest jednak, aby była ona kontrolowana przez lekarza. Wynika to z możliwych interakcji suplementów z przyjmowanymi lekami. Samodzielne kupowanie suplementów przez osoby starsze może okazać się niebezpieczne dla zdrowia, powodować wystąpienie skutków niepożądanych.

Wybierając suplement diety należy zwrócić uwagę na:

• postać, w jakiej występuje składnik, którego niedobór chcemy uzupełnić. Najlepsze formy w przypadku:
  • magnezu to cytrynian magnezu (lub inne organiczne sole tego pierwiastka)
  • wapnia to cytrynian wapnia (ewentualnie węglan wapnia)
  • witaminy D to cholekalcyferol
  • witaminy C to kwas L-askorbinowy (ewentualnie L-askorbinian sodu, potasu lub wapnia oraz kwas 6-palmitylo-L-askorbinowy)
• ilość substancji czynnej. Nie przekraczamy bezpiecznej dobowej dawki
• inne substancje czynne występujące w tym suplemencie. Niektóre z nich mogą wpływać korzystnie, niektóre zaś negatywnie na biodostępność pożądanego składnika. Dotyczy to również występowania składników roślinnych. Ich obecność może wpływać negatywnie na działanie zażywanych równocześnie leków.
• formę suplementu, aby zapewniała najlepsze wchłanianie substancji czynnej oraz była dostosowana do Twojego stanu zdrowia.

Bibliografia

1. Polski Instytut Ekonomiczny. Regulacja rynku suplementów diety. Czy Polska ma szansę
   zostać europejskim liderem? Policy paper. 2019, 9.
2. Dickinson A, MacKay D. Health habits and other characteristics of dietary
   supplement users: a review. Nutr J. 2014
3. Pieter E., Ocena spożycia witamin i składników mineralnych przez osoby po 60. roku życia,
   Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne, 2014, 4, 3, s. 209-217.
4. Jarosz M. Normy żywienia dla populacji Polski. 2017
5. Gawęcki J. Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. Wydawnictwo naukowe PWN,
   2012
6. Bojarowicz H, Dźwigulska P. Suplementy diety. Część II. Wybrane składniki suplementów
   diety oraz ich przeznaczenie. Hygeia Public Health. 2012;47:433–41
7. Iskra M. i wsp. “Magnesium–physiological role, clinical importance of deficiency in
   hypertension and related diseases, and possibility of supplementation in the human body,”
   Arterial Hypertension, vol. 17, no. 6, pp. 447–459, 2013.
8. Jabłecka A. i wsp. Preparaty magnezu. Farmacja współczesna 2011; 4: 29-32
9. Karmańska A. Stańczak A. Karwowski B. Magnez aktualny stan wiedzy. Bromat Chem
   Toksykol. 2015;4:677-89.
10. Kmieć P. Sworczak K. Korzyści i zagrożenia wynikające z suplementacji witaminą D. Forum
    Medycyny Rodzinnej 2017;11(1):38-46.
11. Rusińska A. i wsp. Zasady suplementacji i leczenia witaminą D – nowelizacja 2018 r.
    Postępy neonatologii 2018; 24(1)
12. Houtkooper L, Farrell VA. Calcium supplement guidelines. The University of Arizona
    Cooperative Extension. 2011.
13. Straub DA. Calcium supplementation in clinical practice: a review of forms, doses, and
    indications. Nutr Clin Pract. 2007 Jun;22(3):286-96.
14. Dobosz A. Witamina C Fakty i mity. Świat Przemysłu Farmaceutycznego 2016; 1
15. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ZDROWIA z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie środków
    spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego. Załącznik nr 6: Składniki odżywcze
16. Maćkowiak K., Torliński L.: Współczesne poglądy na rolę witaminy C w fi­ zjologii i
    patologii człowieka. Now Lek. 2007, 76 (4), 349–356.
17. Kostecka M. Stosowanie suplementów diety przez osoby w wieku starszym. BROMAT.
    CHEM. TOKSYKOL. – XLVIII, 2015, 4, str. 758–765
18. Dziedziński, M. i wsp. Problem nadkonsumpcji suplementów diety przez Polaków.
    Intercathedra 2019, 3, 235–242
19. Bojarowicz H, Dźwigulska P. Suplementy diety. Część III. Interakcje suplementów diety z
    lekami. Hygeia Public Health. 2012, 47(4), 442- 447.