Jak dieta, sen i stres wpływają na zaburzenia hormonalne?

Układ hormonalny (endokrynny) to drugi, po układzie nerwowym, system przekaźnikowy organizmu. Tworzą go gruczoły, które wydzielają hormony, oddziałujące na narządy i tkanki. Główną rolą układu hormonalnego jest utrzymanie równowagi w organizmie, czyli homeostazy. Prawidłowe działanie układu endokrynnego zależne jest od wielu czynników pochodzenia zewnętrznego. Prawidłowa dieta, odpowiednia ilość snu oraz brak nadmiernego stresu wspomagają jego pracę.

Spis treści:

1. Układ hormonalny kobiet i hormony
2. Co wpływa na zaburzenia hormonalne?
   1. Dieta
   2. Sen
   3. Stres
3. Menopauza. Kluczowe składniki diety
4. Co zrobić, gdy wystąpią zaburzenia hormonalne?
5. Podsumowanie

Układ hormonalny kobiet

Główne zmiany hormonalne w organizmie kobiet pojawiają się podczas cyklu miesiączkowego. Jest to jednak naturalny proces, niezagrażający zdrowiu. Problemy hormonalne kobiet mogą objawiać się złym samopoczuciem, problemami z cerą, a także zaburzeniami cyklu miesiączkowego. Profil hormonalny kobiety obejmuje hormony takie jak: estradiol, progesteron, prolaktyna, FSH, TSH.

Hormony

• Estradiol to aktywny biologicznie estrogen. Bierze udział w rozwoju cech płciowych u kobiet. Wraz z progesteronem odpowiada za regulację cyklu miesiączkowego oraz utrzymanie ciąży.
• Progesteron jest wydzielany przez nadnercza, jajniki i łożysko. Dzięki niemu możliwa jest implantacja zarodka w macicy oraz utrzymanie ciąży. Jest jednym z najbardziej wiarygodnych źródeł do określenia początku owulacji.
• Prolaktyna. Jej główną funkcją jest stymulowanie produkcji mleka przez gruczoły mlekowe po porodzie
• FSH (folikulotropina) to hormon kontrolujący pracę gonad żeńskich oraz męskich. Wraz z innym hormonem stymuluje wzrost i dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych. Ponadto odpowiada za syntezę żeńskich hormonów płciowych.
• TSH (tyreotropina) to hormon pobudzający tarczycę. Stymuluje tarczycę do produkcji hormonów- trójjodotyroniny i tyroksyny

[14,15,16]

Cykl miesiączkowy

W organizmie kobiety najważniejszą rolą hormonów jest regulacja cyklu miesiączkowego. Cykl miesiączkowy dzieli się na cztery fazy:

• faza menstruacyjna: działanie progesteronu oraz estrogenu spada, występuje krwawienie miesiączkowe
• faza folikularna: wzrasta stężenie estrogenu. Dzięki folikulotropinie (FSH) rozwija się pęcherzyk Graffa, z którego następnie uwalniana jest komórka jajowa.
• faza owulacji: poziom estrogenu osiąga najwyższe stężenie. Do jajowodu uwalniana jest niedojrzała komórka jajowa i tam dojrzewa.
• faza lutealna: wzrasta poziom progesteronu. Umożliwia to przygotowanie błony śluzowej macicy do przyjęcia zarodka oraz utrzymania wczesnej ciąży.

[13]

Co może wpływać na zaburzenia hormonalne u kobiet?

Brak równowagi hormonalnej może manifestować w różnych postaciach. Czasami są to drobne zmiany jak wahania nastroju, problemy z cerą czy z utrzymaniem prawidłowej masy ciała. Niestety często jednak mogą one świadczyć o rozwijającej się na podłożu hormonalnym chorobie. Może być to zespół policystycznych jajników, niedoczynność lub nadczynność tarczycy, czy choroba Hashimoto.

Najpoważniejszym powikłaniem zaburzeń hormonalnych jest coraz częściej występująca wśród kobiet niepłodność.

Niepłodność jest definiowana jako niezdolność do poczęcia dziecka po roku regularnej aktywności seksualnej, bez stosowania metod antykoncepcyjnych [1].

Problemy z zajściem w ciążę najczęściej pojawiają się u kobiet między 20. a 30. rokiem życia. Przeprowadzone w latach 1990-2010 w 190 krajach przeprowadzono badanie, które wykazało, że prawie 50 milionów par cierpi z powodu niepłodności. Przyczyny niepłodności mogą występować zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Polskie Towarzystwo Ginekologiczne podaje, że problem niepłodności w Polsce dotyka już 1,5 miliona par. [2].

Istotne jest utrzymywanie równowagi hormonalnej kobiet, aby uniknąć ewentualnych powikłań. Mogą one wpływać na zdrowie fizyczne, jak i psychiczne. Coraz częściej podkreśla się wpływ czynników zewnętrznych na gospodarkę hormonalną, a przede wszystkim zmiany stylu życia.

Nieprawidłowa dieta

Badania prowadzone w ostatnich latach dostarczają coraz to nowszych informacji na temat wpływu masy ciała, składników mineralnych, witamin i innych czynników na płodność [3].

Choć „dieta dla płodności” sama w sobie nie istnieje, stworzono kilka zaleceń, aby wspomóc zdrowie kobiet. Wykazano, że odpowiedni stosunek białka roślinnego do zwierzęcego, rodzaj kwasów tłuszczowych oraz jakość́ węglowodanów w pożywieniu wiążą się z rzadszym występowaniem zaburzeń owulacji [3].

Białko

Głównym zaleceniem obejmującym jego spożycie jest duży udział białka roślinnego w diecie. Pacjentkom zaleca się spożywanie warzyw wysokobiałkowych takich jak fasola, soczewica, szpinak czy brokuły. Najbardziej niekorzystnie na płodność oddziałują białka pochodzące z mięsa czerwonego i drobiu [3].

Tłuszcz

Zaleca się mniejsze spożycie kwasów tłuszczowych trans i zwiększenie spożycia kwasów tłuszczowych jednonienasyconych. Ich głównym źródłem jest oliwa z oliwek oraz olej rzepakowy. Izomery trans znajdują się głównie w czekoladzie, batonach i w żywności typu fast-food.

Węglowodany

Niekorzystny wpływ na płodność kobiet mogą mieć produkty o wysokim indeksie glikemicznym. W diecie kobiet z zaburzeniami płodności powinny występować produkty o niskim indeksie glikemicznym. Są to grube kasze i makarony, pieczywo pełnoziarniste, warzywa i owoce o niskim IG. Za wysoka podaż węglowodanów może prowadzić do zakłócenia równowagi hormonów odpowiednich za płodność [3].

Zaburzenia snu i rytmu dobowego

Wydzielanie hormonów zależne jest od zegara biologicznego naszego organizmu, który reguluje rytm dobowy. Polega to na adaptacji organizmu do poszczególnych faz dnia i nocy. Odpowiednia ilość snu oraz naturalny rytm dobowy napędzają prawidłowe działanie układu hormonalnego. 

Niedobór snu staje się coraz częstszym problemem wśród społeczeństwa. Przeciętna długość snu wynosi obecnie 6,8 godziny dziennie. 100 lat temu wynosiła 9 godzin [5].

Niedobór snu może prowadzić do takich zaburzeń jak bezsenność czy zespół obturacyjnego bezdechu sennego.

Wydzielanie hormonów płciowych jest zależne od rytmu dobowego oraz ilości snu. Zaburzenia snu mogą więc prowadzić do upośledzenia wydzielania tych hormonów. Zła jakość lub długość snu mogą skutkować niepłodnością. Niezwykle ważne jest więc, aby zadbać o odpowiednią higienę snu oraz unikać rozregulowywania rytmu dobowego. [7]

Przewlekły stres

Stres to niespecyficzna reakcja organizmu na czynnik zwany stresorem. Towarzyszy on każdemu, praktycznie każdego dnia. Reakcje stresowe mogą zaburzać homeostazę organizmu, a co za tym idzie, równowagę hormonalną. Stres, jako czynnik, utrudnia zajście w ciążę. Podkreśla się również, że diagnoza niepłodności powoduje duże napięcie wśród par, tym samym utrudniając dalsze starania. Badania wykazują, że kobiety, które uczęszczały na terapię lub spotkania grupy wsparcia częściej odnosiły sukces, jeśli chodzi o zajście w ciążę [7]. Wewnętrzny spokój oraz pomoc specjalistów obniżają poziom stresu, oraz napięcia w organizmie.

Na stres reaguje również przysadka mózgowa, wydzielająca prolaktynę. Prolaktyna, oprócz stymulowania laktacji, bierze również udział w regulacji wydzielania hormonów płciowych przez jajniki. Stres powoduje znaczący wzrost stężenia prolaktyny w organizmie, co prowadzi do zaburzeń miesiączkowania oraz powstawania trądziku. Ten stan nazywany jest hiperprolaktynemią czynnościową. [11]

Menopauza

Menopauza to stan, w którym cykle miesiączkowe zostają zatrzymane przez okres minimum dwunastu miesięcy [10]. W tym czasie kobiety mogą doświadczać uderzeń gorąca, wahań nastrojów, zaburzeń snu i bólów stawów. Zmiany te są spowodowane zmniejszeniem stężenia estrogenów, wzrostem stężenia lutropiny i gonadoliberyny oraz wzrostem zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie.

Ponadto zwiększa się ryzyko występowania chorób metabolicznych, sercowo-naczyniowych, nowotworów oraz osteoporozy. Wiele kobiet skarży się na wymienione wcześniej dolegliwości, które znacząco mogą odebrać im komfort życia. Przewlekły stres może również prowadzić do przedwczesnego wystąpienia menopauzy u kobiet. Unikanie sytuacji stresowych pomaga zminimalizować dolegliwości, jakie towarzyszą pacjentkom w tym czasie. [10]

Menopauza jest procesem fizjologicznym, którego nie da się powstrzymać. Jednak modyfikując pewne czynniki stylu życia, jesteśmy w stanie złagodzić jej dolegliwości.

Fitoestrogeny

Fitoestrogeny należą do grupy związków chemicznych pochodzenia roślinnego. Budową i działaniem są podobne do estradiolu. Wykazują mniejszą częstość występowania objawów menopauzy i osteoporozy, mniejsze ryzyko raka piersi i jajnika oraz pozytywny wpływ na profil lipidowy pacjentek. Fitoestrogeny znajdują się w ciecierzycy, siemieniu lnianym, nasionach słonecznika oraz w soi. [9]

Witamina D

Prawidłowa suplementacja witaminą D może zmniejszyć ryzyko chorób układu kostnego, sercowo-naczyniowego. Dodatkowo chroni przed wystąpieniem zespołu metabolicznego, cukrzycy typu II oraz nowotworów. [9]

Kwas foliowy

Suplementacja kwasu foliowego u kobiet z menopauzą zmniejsza ryzyko choroby niedokrwiennej serca, zawału serca i udaru mózgu. Głównym źródłem kwasu foliowego są warzywa liściaste, owoce cytrusowe oraz pełne ziarna zbóż. [9]

Omega-3

Kwasy omega-3 wykazują pozytywny wpływ na zmniejszenie ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego i chorób nowotworowych. Główne źródło stanowią oleje roślinne oraz tłuszcze ryb morskich. [9]

Co należy zrobić w przypadku wystąpienia zaburzeń hormonalnych?

Gdy pojawią się jakiekolwiek niepokojące sygnały, wskazujące na zaburzenie równowagi hormonalnej, niezwłocznie należy udać się do lekarza. Pierwszym krokiem do diagnozy jest wykonanie odpowiednich badań laboratoryjnych, w tym profilu hormonalnego. Terapia tych zaburzeń często opierana jest na farmakoterapii hormonalnej. Stosowana jest wtedy hormonalna terapia zastępcza (HTZ). Jest to najskuteczniejsza forma przywrócenia równowagi w organizmie, jednak mogą pojawiać się niechciane skutki uboczne. Obecnie, w zaleceniach wszystkich towarzystw ginekologicznych podkreśla się̨, że HTZ powinno się̨ stosować́ jedynie w celu łagodzenia objawów i przez okres nie dłuższy niż̇ 5 lat. [10]. Pacjentki stosujące hormonalną terapię zastępczą powinny regularnie poddawać się kontrolom lekarskim. Przed rozpoczęciem leczenia należy wykluczyć możliwe przeciwwskazania.

Podsumowanie

Coraz częściej podkreśla się istotę czynników niezbędnych do utrzymania stanu zdrowia. Prawidłowa dieta, odpowiednio długi sen i aktywność fizyczna są niezbędne do utrzymania homeostazy organizmu. Część zmian hormonalnych zachodzących w ciele kobiety są spowodowane procesami fizjologicznymi. Nie należy jednak bagatelizować niepokojących objawów i nie bać się zasięgnąć porady specjalistów.

Bibliografia:

1. Starc, A., Rotim, C., (2019), Infertility and sexual dysfunctions: a systematic literature review, Acta Clinica Croatia, 58(3), 508-515
2. Bojanowska, M., Kostecka, M. (2018), Dieta i styl życia jako czynniki wpływające na płodnośc, Problemy Nauk Biologicznych, 62(2), 425-439
3. Hajduk, M. (2012), Wpływ wybranych składników pokarmowych na funkcjonowanie układu rozrodczego u kobiet, Endokrynologia, otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 8(4)
4. Kloss, D.J., Perlis, M., Zamzow, J., Culnan, E., Gracia, C., (2015), Sleep, Sleep Disturbance and Fertility in Women, Sleep Medicine Review, 22, 78-87
5. Lateef, M. O., Akintubosun, O. M., (2020), Sleep and Reproductive Health, Journal of Circadian Rhythms, 18, 1
6. Palomba, S., Daolio, J., Romeo S. i in. (2018) Lifestyle and fertility: the influence of stress and quality of life on female fertility, Reproductive Biology and Endocrinology, 16, 113
7. Sharma, R., Biedenharn, R. K., Fedor, M. J., Agarwal, A., (2013), Lifestyle factors and reproductive health: taking control of your fertility, Reproductive Biology and Endocrinology, 11, 66
8. Stachenfeld, S. N., (2014), Hormonal Changes During Menopause and the Impact on Fluid Regulation, Reproductive Sciences, 21(5), 555-561
9. Piecha, D., Koszowska, A., Nowak, J. i in. (2016), Rola wybranych składników odżywczych diety u kobiet w okresie naturalnej menopauzy – przegląd piśmiennictwa, Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 22(2), 83-88
10. Suchecka-Rachoń, K., Rachoń, D., (2005), Rola hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) u kobiet w okresie pomenopauzalnym, Choroby serca i naczyń, 2(3), 115-124
11. Levine, S., Delale, M., O., (2019), Stress-Induced Hyperprolactinemia: Pathophysiology and Clinical Approach, Obstetrics and Gynecology Inernational, 3
12. Johnson, A., Roberts, L., Elkins, G., (2019), Complementary and Alternative Medicine for Menopause, Journal of Evidence-Based Integrative Medicine, 24
13. Thiyagarajan, K.D.,  Basit, H., Jeanmonod, R., (2020),  Physiology, Menstrual Cycle, Stat. Pearls Publishing
14. Casarini, L., Crépieux, P., (2019), Molecular Mechanism of Action of FSH, Frontiers in Endocrinology, 10, 305.
15. Messen, B., T., Young, L.S., (2015), Progesterone and the Luteal Phase, Obstetry and Gynecology Clinics of North America, 42(1), 135-151
16. Karpińska, J., Kryształowicz, B., Błachowicz, A., Franek, E., (2007), Pierwotne, wtórne i jatrogenne zaburzenia czynności tarczycy, Choroby Serca i Naczyń, 4(1), 48-53