Sporty walki coraz czÄĆciej cieszÄ siÄ duĆŒÄ popularnoĆciÄ . Przede wszystkim uprawianie ich poprawia sprawnoĆÄ fizycznÄ , zwiÄksza pewnoĆÄ siebie, pozwala w kontrolowany sposĂłb wyĆadowaÄ stres i polepszyÄ samopoczucie. TakĆŒe sĆuĆŒy jako doskonaĆe narzÄdzie do samoobrony. OprĂłcz tego wpĆywa w znaczny sposĂłb na ksztaĆtowanie siÄ niektĂłrych cech charakteru, poniewaĆŒ istotne jest wypracowanie wytrwaĆoĆci, cierpliwoĆci i dokĆadnoĆci. Jednak pomimo wyĆŒej wymienionych zalet istnieje wiele zagroĆŒeĆ zwiÄ zanych ze sportami walki [1].
Jakie sÄ najczÄstsze urazy w sztukach walki?
W kaĆŒdej dyscyplinie sportowej pojawia siÄ ryzyko odniesienia obraĆŒeĆ i kontuzji. W sportach walki rodzaj urazu bÄdzie ĆciĆle uzaleĆŒniony od sposobu oddziaĆywania na przeciwnika. W trakcie walki dochodzi do krÄpowania ruchĂłw, prĂłby wytrÄ cenia z rĂłwnowagi, uderzeĆ oraz kopniÄÄ gĆĂłwnie w najsĆabsze czÄĆci ciaĆa zawodnika, czego celem jest znokautowanie [2].
Tabela 1. Rodzaje urazĂłw
Obszar urazu | NajczÄstsze rodzaje urazu |
MiÄĆnie, ĆciÄgna | stĆuczenie, naciÄ gniÄcie, naderwanie, zerwanie |
Stawy | zwichniÄcie, skrÄcenie, stĆuczenie |
KoĆci | zĆamanie |
SkĂłra | otarcia, zranienia, pÄkniÄcia |
GĆowa | wstrzÄ s mĂłzgu |
WpĆyw sportĂłw walki na ukĆad nerwowy
UkĆad nerwowy odgrywa znacznÄ rolÄ wĆrĂłd osĂłb uprawiajÄ cych sztuki walki. To on odbiera informacje z otoczenia, reagujÄ c na bodĆșce wewnÄtrzne i zewnÄtrzne, np. odpowiada za odczuwanie bĂłlu czy napiÄcie miÄĆni. Ponadto ukĆad nerwowy kontroluje ukĆad hormonalny poprzez uwalnianie i regulacjÄ hormonĂłw odpowiedzialnych za instynkt przetrwania.
Jednym z najwaĆŒniejszych narzÄ dĂłw znajdujÄ cych siÄ w centrum gĆowy jest mĂłzg, ktĂłry kontroluje pracÄ caĆego ukĆadu nerwowego. W sportach walki jest to najczÄĆciej naraĆŒony obszar na atak [3]. KaĆŒda osoba, ktĂłra miaĆa lub nadal ma do czynienia ze sztukami walki, zdaje sobie sprawÄ, ĆŒe urazy gĆowy sÄ powszechne i nieuniknione. Jednak dlaczego sÄ one w znacznym stopniu niebezpieczne?
Wszelkie urazy gĆowy wiÄ ĆŒÄ siÄ z uszkodzeniem mĂłzgu, co z kolei bÄdzie rzutowaĆo na funkcjonowanie caĆego organizmu. Sportowcy naraĆŒeni na uszkodzenia w obrÄbie gĆowy zmagajÄ siÄ czÄsto z objawami podobnymi do tych, ktĂłre wystÄpujÄ w przypadku chorĂłb neurodegeneracyjnych. Obserwuje siÄ, ĆŒe u osĂłb uprawiajÄ cych sporty walki wystÄpuje czÄsto tzw. przewlekĆa traumatyczna encefalopatia pourazowa (inaczej nazywana encefalopatiÄ bokserskÄ ) [4]. CzÄste uderzenia czy kopniÄcia w gĆowÄ prowadzÄ do licznych uszkodzeĆ struktur mĂłzgowych. Odpowiedzialne za dany stan jest biaĆko zwane âtauâ, ktĂłre dziaĆa nieprawidĆowo i powoli rozprzestrzenia siÄ, gromadzÄ c w mĂłzgu i prowadzÄ c do neurodegeneracji. Na to, w jakim stopniu dojdzie do uszkodzenia gĆowy, wpĆyw bÄdzie miaĆa uĆŒyta siĆa podczas uderzenia oraz lokalizacja wymierzonego ciosu. Encefalopatia bokserska rozwija siÄ powoli, a jej pierwsze objawy sÄ widoczne dopiero po ok. 15 latach od momentu rozpoczÄcia zaawansowanego uprawiania sportĂłw walki [2]. PoczÄ tkowo osoba ma problemy z funkcjami poznawczymi (trudnoĆci w zapamiÄtywaniu, kĆopot z wysĆowieniem siÄ, zmiany nastroju, paranoje), ktĂłre z czasem stajÄ siÄ coraz czÄstsze i bardziej uciÄ ĆŒliwe. W zaawansowanej fazie choroby dochodzi do tzw. otÄpienia bokserskiego.
SkĆadniki diety o dziaĆaniu neuroprotekcyjnym
SposĂłb ĆŒywienia bezsprzecznie jest istotny w kaĆŒdej dyscyplinie sportowej, aby wzmocniÄ ciaĆo i osiÄ gaÄ wyznaczone sobie cele. Dlatego takĆŒe bez wyjÄ tku, stosowana dieta bÄdzie waĆŒna dla sportowcĂłw uprawiajÄ cych sporty walki.
Treningi oraz zawody znacznie obciÄ ĆŒajÄ ukĆad nerwowy. Zatem coraz bardziej roĆnie zainteresowanie, w jaki sposĂłb dieta moĆŒe zapobiec lub zminimalizowaÄ ryzyko uszkodzenia danego ukĆadu. Neuroprotekcyjne dziaĆanie diety w gĆĂłwnej mierze ma na celu ochronÄ ukĆadu nerwowego przed redukcjÄ neuronĂłw i podtrzymanie ich funkcji w sytuacji, kiedy doszĆo do ich uszkodzenia.
Kwasy omega-3
Zdecydowanie najwaĆŒniejszÄ rolÄ w ochronie ukĆadu nerwowego speĆniajÄ kwasy omega-3. Jednak uwagÄ naleĆŒy gĆĂłwnie zwrĂłciÄ na kwas dokozaheksaenowy (DHA), ktĂłry jest strukturalnym skĆadnikiem bĆon komĂłrkowych kory mĂłzgu. Kwas dokozaheksaenowy stosunkowo w niskim poziomie jest tworzony w sposĂłb endogenny przez czĆowieka. Dlatego uzupeĆnienie diety w dany rodzaj kwasu moĆŒe przyczyniÄ siÄ do stworzenia optymalnych warunkĂłw dla prawidĆowej pracy mĂłzgu. Ponadto chroni komĂłrki przed szkodliwym wpĆywem stresu oksydacyjnego i dziaĆaniem cytokin prozapalnych [5,6].
Obecnie istniejÄ wstÄpne badania naukowe, ktĂłre donoszÄ , ĆŒe suplementacja kwasami omega-3 wykazuje protekcyjne dziaĆanie w przypadku Ćagodnych urazĂłw gĆowy. ZwiÄ zane jest to ze zmniejszeniem uszkodzeĆ aksonĂłw lub caĆkowitej destrukcji komĂłrek nerwowych [9,10].
Instytut Ć»ywnoĆci i Ć»ywienia (2020) rekomenduje, aby spoĆŒycie kwasĂłw omega-3 przez dorosĆego czĆowieka wynosiĆo 250 mg na dzieĆ. Jednak iloĆÄ przyjmowanych kwasĂłw omega- 3 powinny byÄ dopasowane indywidualnie, w szczegĂłlnoĆci u sportowcĂłw, u ktĂłrych zapotrzebowanie na skĆadniki pokarmowe jest znacznie zwiÄkszony. Warto przy ustalaniu dawki kierowaÄ siÄ indeksem omega -3 lub dzienniczkiem ĆŒywieniowym [6,7,8, 29].
OdnoĆnie do zapotrzebowania na DHA nie okreĆlono dotychczasowo zalecanej dawki. Jednak w badaniu przeprowadzonym przez Armstronga i wsp. (2021) zaobserwowano, ĆŒe suplementacja 2 g DHA codziennie znacznie zmniejszaĆa tworzenia siÄ biaĆka NFL, ktĂłry jest okreĆlany jako marker uszkodzeĆ aksonalnych [18].
W celu dostarczenia w szczegĂłlnoĆci DHA zaleca siÄ, aby bazowaÄ na produktach pochodzenia zwierzÄcego tj. ryby. WiÄ ĆŒe siÄ to z szeregiem czynnikĂłw odpowiedzialnych za konwersjÄ ALA do DHA. Dlatego produkty pochodzenia roĆlinnego niewystarczajÄ cym ĆșrĂłdĆem pomimo wysokiej zawartoĆci danego kwasu.
Najcenniejszym ĆșrĂłdĆem kwasĂłw omega- 3 sÄ :
- ryby (w szczegĂłlnoĆci tĆuste ryby morskie, np. ĆosoĆ, ĆledĆș, sardynki, tuĆczyk, makrela)
- tran
Witamina D
TakĆŒe zainteresowano siÄ protekcyjnym dziaĆaniem witaminy D wzglÄdem ukĆadu nerwowego. Neuroprotekcyjne dziaĆanie witaminy D jest zwiÄ zane z jej wpĆywem m.in. na produkcjÄ i uwalnianie neurotrofin ( biaĆek wydzielanych przez ukĆad nerwowy, odpowiedzialnych za ĆŒywotnoĆÄ neuronĂłw), syntezÄ neuromediatorĂłw czy zapobieganie uszkodzeniom oksydacyjnym tkanki nerwowej. W badaniu przeprowadzonym na zwierzÄtach przez Cekic i wsp. (2011) wykazano, ĆŒe szczury z niedoborem witaminy D miaĆy gorsze wyniki po urazie mĂłzgu w porĂłwnaniu ze szczurami z prawidĆowym jego poziomem [15,16].
Kreatyna
Kreatyna bezsprzecznie jest jednym z najczÄĆciej stosowanych suplementĂłw diety przez osoby uprawiajÄ ce zaawansowanie sport. WiÄkszoĆÄ sportowcĂłw stosuje jÄ ze wzglÄdu na swĂłj potencjaĆ zwiÄ zany z budowaniem masy miÄĆniowej. Dlatego takĆŒe zainteresowano siÄ rĂłwnieĆŒ rolÄ kreatyny na ukĆad nerwowy [19]. Obecnie przeprowadzono szereg badaĆ na zwierzÄtach pod kÄ tem dziaĆania kreatyny na ukĆad nerwowy. Odnotowuje siÄ , ĆŒe przyjmowanie suplementĂłw kreatyny podnosi poziom samej kreatyny, a takĆŒe fosfokreatyny, ktĂłra jest alternatywnym ĆșrĂłdĆem energii dla mĂłzgu.
W jednym z badaĆ przeprowadzonych na szczurach przez Hausmanna i wsp. (2002) zauwaĆŒono, ĆŒe leczenie kreatynÄ wydaje siÄ ograniczaÄ rozprzestrzenianie siÄ urazĂłw wtĂłrnych. W innym badaniu wykonanym przez Sullivana i wsp. (2000) wykazano takĆŒe, ĆŒe suplementacja kreatynÄ przed obraĆŒeniem moĆŒe zredukowaÄ uszkodzenie zwiÄ zane z urazem mĂłzgu [13]. Jednak istnieje potrzeba dalszych badaĆ w celu oceny korzyĆci z przyjmowania kreatyny na ukĆad nerwowy oraz zalecanej dawki wzglÄdem ochrony ukĆadu nerwowego [11,20].
NAC
N-acetylocysteina jest prekursorem glutationu i potencjalnym antyoksydantem, pomocnym w redukcji wolnych rodnikĂłw w organizmie. Przejawia dziaĆanie pobudzajÄ ce na oĆrodkowy ukĆad nerwowy oraz wpĆyw na choroby neurodegeneracyjne. Znajduje siÄ zastosowanie NAC takĆŒe w leczeniu urazowego uszkodzenia mĂłzgu poprzez naprawÄ dysfunkcji mitochondriĂłw. Wyniki badaĆ na zwierzÄtach sugerujÄ , ĆŒe podawanie NAC po traumatycznym urazie mĂłzgu moĆŒe zmniejszaÄ odpowiedĆș zapalnÄ w uszkodzonym organie [21,22].
Witaminy z grupy B
Wszystkie witaminy z grupy B sÄ niezbÄdne dla optymalnego zdrowia i pracy ukĆadu nerwowego. PomagajÄ rozwoju osĆonek mielinowych wokĂłĆ nerwĂłw, ktĂłre chroniÄ je przed szkodzeniem. W szczegĂłlnoĆci naleĆŒy zwrĂłciÄ uwagÄ na cztery witaminy: witamina B1 (tiamina), witamina B2 (ryboflawina), witamina B6 (pirydoksyna) i witamina B12 ( kobalamina).
Witamina B1 jest potrzebna do przewodnictwa sygnaĆĂłw nerwowych i utrzymywaniu funkcji bĆony nerwowej oraz syntezie mieliny i kilku rodzajĂłw neuroprzekaĆșnikĂłw. Pomaga wytwarzaÄ acetylocholinÄ, ktĂłra jest neuroprzekaĆșnikiem i przekazuje wiadomoĆci z mĂłzgu do miÄĆni, wpĆywajÄ c na ruch i zachowanie. NiedobĂłr tiaminy powoduje zmiany czynnoĆciowe w dziaĆaniu ukĆadu nerwowego.
Ryboflawina z kolei jest potrzebna do prawidĆowego funkcjonowania komĂłrek i ma silne dziaĆanie przeciwutleniajÄ ce. OpĂłĆșnia ĆmierÄ neuronĂłw, jednak przeprowadzono bardzo niewiele badaĆ odnoĆnie do jej dziaĆania neuroprotekcyjnego. Badanie przeprowadzone przez Hoane i wsp. (2005) wykazaĆo, ĆŒe suplementacja witaminÄ B2 doprowadziĆa do znacznego przywrĂłcenia funkcjonalnego funkcji czuciowo-ruchowej w eksperymentalnym uszkodzeniu mĂłzgu [27, 28].
KolejnÄ witaminÄ jest witamina B6, ktĂłra jest niezbÄdna do tworzenia i metabolizowania innych neuroprzekaĆșnikĂłw, takich jak serotonina i norepinefryna. Pirydoksynie moĆŒna rĂłwnieĆŒ przypisaÄ rolÄ neuroprotekcyjnÄ , ktĂłra wiÄ ĆŒe siÄ gĆĂłwnie z jej zdolnoĆciÄ do regulowania ukĆadu glutaminergicznego.
TakĆŒe bardzo waĆŒnÄ witaminÄ z grupy B jest kobalamina. Jest ona istotna dla ukĆadu nerwowego, szczegĂłlnie w odniesieniu do syntezy mieliny, metabolizmu i regeneracji neuronĂłw. Uszkodzona mielina moĆŒe prowadziÄ do dysfunkcji nerwĂłw. Doniesiono, ĆŒe witamina B12 promuje wzrost aksonĂłw komĂłrek nerwowych po uszkodzeniu nerwĂłw obwodowych, co jest obecnie stosowane w leczeniu uszkodzenia nerwĂłw obwodowych [28].
Hupercyna
Hupercyna jest wytwarzana z roĆliny. ZwiÄ zek ten ma silne dziaĆanie neuroprotekcyjne. ZostaĆo to przedstawione w badaniu Zhengrong Mei i wsp. (2021), w ktĂłrym odkryto, ĆŒe terapia hupercynÄ poprawiĆa wyniki histologiczne i poznawcze po traumatycznym urazie gĆowy. Ponadto takĆŒe zmniejszony zostaĆ obrzÄk mĂłzgu i zmniejszony stres oksydacyjny. Zatem warto wykonaÄ dalsze badania pod kÄ tem jej dziaĆania na ukĆad nerwowy [26].
Adaptogeny – ashwaganda , kurkumina
TakĆŒe obserwuje siÄ znacznÄ rolÄ zwiÄ zkĂłw pochodzenia naturalnego na ukĆad nerwowy. JednÄ z takich substancji jest ashwaganda, ktĂłra jest powszechnie stosowana w medycynie ajurwedyjskiej. W przeglÄ dzie prac naukowych wykonanym przez Singh i wsp. (2011) zaobserwowano zdolnoĆÄ ashwagandhy do spowolnienia lub zapobiegania utracie funkcji mĂłzgu u osĂłb z chorobami neurodegeneracyjnymi, co takĆŒe moĆŒe znaleĆșÄ swoje zastosowanie wĆrĂłd osĂłb z urazami gĆowy w wyniku walki [25].
Innym skĆadnikiem, na ktĂłry rĂłwnieĆŒ zwrĂłcono uwagÄ, jest kurkumina. Jest to bioaktywny skĆadnik kurkumy ze wzglÄdu na swoje wĆaĆciwoĆci przeciwutleniajÄ ce i przeciwzapalne. Istnieje prawdopodobieĆstwo, ĆŒe moĆŒe byÄ skuteczna w przypadku traumatycznego uszkodzenia gĆowy. Sharma i wsp. [2009] donieĆli w swoim badaniu, ĆŒe suplementacja kurkuminÄ przed urazem skutecznie utrzymywaĆa rĂłwnowagÄ energetycznÄ neuronĂłw po urazie gĆowy [23,24]
Dieta ketogeniczna a ochrona ukĆadu nerwowego
W trakcie stosowania diety ketogenicznej gĆĂłwnie bazuje siÄ na produktach dostarczajÄ cych jak najwiÄkszÄ iloĆÄ tĆuszczu, ograniczajÄ c przy tym znacznie spoĆŒycie biaĆka i wÄglowodanĂłw. Powszechnie dieta ketogeniczna jest stosowana w leczeniu padaczki lekoopornej, a takĆŒe znajduje juĆŒ swoje zastosowanie w leczeniu chorĂłb neurodegeneracyjnych, np. choroba Alzheimera czy Parkinsona. Zatem pojawia siÄ pytanie, czy stosowanie tej diety moĆŒe rĂłwnieĆŒ dziaĆaÄ neuroprotekcyjnie w przypadku sportowcĂłw uprawiajÄ cy sztuki walki?
Przeprowadzono badanie przez McDougall i wsp. (2018), w ktĂłrym zaobserwowano, ĆŒe stosowanie diety ketogenicznej zmniejsza obrzÄk mĂłzgu, poprawia metabolizm mĂłzgowy i wyniki behawioralne u gryzoni z urazem gĆowy. Autorzy jednak zaznaczajÄ , ĆŒe przyszĆe badania powinny mieÄ na celu lepsze wyjaĆnienie mechanizmĂłw dziaĆania diety ketogenicznej wĆrĂłd ludzi z urazami gĆowy [30]. Zapewne istotne bÄdzie zbadanie wpĆywu danej diety wĆrĂłd osĂłb, ktĂłre ÄwiczÄ sporty walki. Dieta ketogeniczna swojÄ sĆawÄ juĆŒ znajduje juĆŒ wĆrĂłd sportowcĂłw, jednak warto mieÄ na uwadze, ĆŒe wprowadzanie restrykcji wzglÄdem biaĆka czy wÄglowodanĂłw moĆŒe rzutowaÄ na wyniki osiÄ gniÄte w trakcie sparingĂłw i zawodĂłw.
Podsumowanie
PrawidĆowÄ dietÄ i zastosowaniem odpowiedniej suplementacji moĆŒe znacznie zmniejszyÄ powikĆania zwiÄ zane z uszkodzeniem ukĆadu nerwowego oraz zadbaÄ w pewnym stopniu o bezpieczeĆstwo ukĆadu nerwowego. Obecnie ryzyko uszkodzenia neuronĂłw moĆŒna zminimalizowaÄ, ale nie ma moĆŒliwoĆci go uniknÄ Ä. NajwiÄcej istnieje badaĆ naukowych zwiÄ zanych ze stosowaniem kwasĂłw omega- 3, ktĂłre majÄ udowodnione dziaĆanie neuroprotekcyjne. W przypadku innych skĆadnikĂłw ĆŒywnoĆci istnieje potrzeba przeprowadzenia dalszych badaĆ, w ktĂłrych grupÄ docelowÄ byĆyby osoby uprawiajÄ ce sporty walki.
Bibliografia:
- C. Fuller, V. Lloyd. (2020). Martial Arts and Well-Being Connecting Communities and Promoting Health.
- Tommy Saing. (2012). Frontal Cortex Neuropathology in Dementia Pugilistica. Journal of Neurotrauma. 29 (6), 054â1070.
- Nalepa, B., Alexander, A., Schodrof, S., Bernick, C., & Pardini, J. (2017). Fighting to keep a sport safe: toward a structured and sport-specific return to play protocol. The Physician and Sportsmedicine, 1â6.
- Maroon, J., Winkelman, R., Bost, J., Amos, A., Mathysssek, Ch., Miele, V. (2015). Chronic Traumatic Encephalopathy in Contact Sports: A Systematic Review of All Reported Pathological Cases. PLOS ONE.
- Mizera J., Mizera K.(2017)Dietetyka Sportowaâ, Galaktyka, Warszawa.
- Tan, Z. S., Harris, W. S., Beiser, A. S., Au, R., Himali, J. J., Debette, S., ⊠Seshadri, S. (2012). Red blood cell omega-3 fatty acid levels and markers of accelerated brain aging. Neurology, 78(9), 658â664.
- Von Schacky, C. (2021). Importance of EPA and DHA Blood Levels in Brain Structure and Function. Nutrients, 13(4), 1074.
- Thielecke, F., & Blannin, A. (2020). Omega-3 Fatty Acids for Sport PerformanceâAre They Equally Beneficial for Athletes and Amateurs? A Narrative Review. Nutrients, 12(12), 3712.
- McGlory C. , Calder P. Everson A. Nunes. (2019).The Influence of Omega-3 Fatty Acids on Skeletal Muscle Protein Turnover in Health and Disease. Front Nutr. 6: 144.
- Salem N, Jr., Litman B, Kim HY, Gawrisch K.(2001). Mechanisms of action of 792 docosahexaenoic acid in the nervous system. Lipids. 36(9):945-59.
- Oliver, J. M., Anzalone, A. J., & Turner, S. M. (2018). Protection Before Impact: the Potential Neuroprotective Role of Nutritional Supplementation in Sports-Related Head Trauma. Sports Medicine, 48(S1), 39â52.
- Bartman W., Adamczyk-Sowa M. (2022). Miejsce witamin B we wspĂłĆczesnej terapii schorzeĆ neurologicznych. Medycyna Po Dyplomie. Neurologia. 10.
- P G Sullivan , J D Geiger, M P Mattson, S W Scheff. (2000). Dietary supplement creatine protects against traumatic brain injury. Ann Neurol. 48(5):723-9
- Maroon JC, Lepere DB, Blaylock RL, Bost JW. (2012). ZespĂłĆ po wstrzÄ Ćnieniu mĂłzgu: przeglÄ d patofizjologii i potencjalnych niefarmakologicznych podejĆÄ do leczenia. Phys Sportsmed. 40 (4):73â87.
- Cook AM, Peppard A, Magnuson B.(2008). WzglÄdy ĆŒywieniowe w urazowym uszkodzeniu mĂłzgu. Praktyka Nutr Clin. 23 (6):608â20.
- Cekic M, Cutler SM, VanLandingham JW, Stein DG.(2011). NiedobĂłr witaminy D zmniejsza korzyĆci leczenia progesteronem po urazie mĂłzgu u starszych szczurĂłw. Starzenie siÄ neurobiolu. 32 (5):864â74.
- Dolan, E., Gualano, B., & Rawson, E. S. (2018). Beyond muscle: the effects of creatine supplementation on brain creatine, cognitive processing, and traumatic brain injury. European Journal of Sport Science, 1â14.
- Armstrong A., Anzalone A. J.,Pethick W. ,Murray H., Dahlquist D. T., Askow A. T., J. L., L.M. (2021). An Evaluation of Omega-3 Status and Intake in Canadian Elite Rugby 7s Players.Nutrients.13(11): 3777.
- Ainsley Dean, P. J., Arikan, G., Opitz, B., & Sterr, A. (2017). Potential for use of creatine supplementation following mild traumatic brain injury. Concussion, 2(2), CNC34.
- Hausmann, O., Fouad, K., Wallimann, T., & Schwab, M. (2002). Protective effects of oral creatine supplementation on spinal cord injury in rats. Spinal Cord, 40(9), 449â456.
- Hicdonmez, T., Kanter, M., Tiryaki, M., Parsak, T., & Cobanoglu, S. (2006). Neuroprotective Effects of N-acetylcysteine on Experimental Closed Head Trauma in Rats. Neurochemical Research, 31(4), 473â481.
- Bavarsad Shahripour, R., Harrigan, M. R., & Alexandrov, A. V. (2014). N-acetylcysteine (NAC) in neurological disorders: mechanisms of action and therapeutic opportunities. Brain and Behavior, 4(2), 108â122.
- Farkhondeh, T., Samarghandian, S., Roshanravan, B., & Peivasteh-roudsari, L. (2019). Impact of curcumin on traumatic brain injury and involved molecular signaling pathways. Recent Patents on Food, Nutrition & Agriculture, 10.
- Sharma S, Zhuang Y, Ying Z . (2009). Suplementacja diety kurkuminÄ przeciwdziaĆa obniĆŒeniu poziomĂłw czÄ steczek zaangaĆŒowanych w homeostazÄ energii po urazie mĂłzgu. Neuronauka. 161:1037â44.
- Singh, N., Bhalla, M., De Jager, P., & Gilca, M. (2011). An Overview on Ashwagandha: A Rasayana (Rejuvenator) of Ayurveda. African Journal of Traditional, Complementary and Alternative Medicines, 8(5S).
- Zhengrong Mei, Ye Hong, Haiyi Yang,Qiongyu Sheng, Bing Situ. (2021). Huperzine A protects against traumatic brain injury through anti-oxidative effects via the Nrf2-ARE pathway. Iran J Basic Med Sci.24(10): 1455â1461.
- Vonder Haar, C., Peterson, T. C., Martens, K. M., & Hoane, M. R. (2016). Vitamins and nutrients as primary treatments in experimental brain injury: Clinical implications for nutraceutical therapies. Brain Research, 1640, 114â129.
- Hoane MR, Wolyniak JG, Akstulewicz SL. (2005). Podawanie ryboflawiny poprawia wyniki behawioralne i zmniejsza powstawanie obrzÄkĂłw i ekspresjÄ kwaĆnych biaĆek fibrylarnych gleju po urazowym uszkodzeniu mĂłzgu. Dziennik neurotraumy. 22 :1112-1122.
- Jarosz M. (2020) Normy ĆŒywienia dla populacji polskiej i ich zastosowania, Warszawa
- McDougall, A., Bayley, M., & Munce, S. E. (2018). The ketogenic diet as a treatment for traumatic brain injury: a scoping review. Brain Injury, 32(4), 416â422.
Absolwentka Uniwersytetu Przyrodniczego we WrocĆawiu. W zakresie dietetyki zainteresowana psychodietetykÄ ĆŒywieniem w sporcie oraz ĆŒywieniem klinicznym, ze szczegĂłlnym uwzglÄdnieniem dietoterapii w zaburzeniach pĆodnoĆci. Prywatnie miĆoĆniczka wypraw gĂłrskich oraz aktywnego spÄdzania czasu.