ADHD a dieta. Kluczowe składniki diety przy ADHD

O ADHD najczęściej słyszymy w przypadku dzieci, zaczynających swoją przygodę w szkole. Mają one problem z utrzymaniem uwagi na lekcjach, a także cechują się nadmierną pobudliwością. Należy jednak pamiętać, że to zaburzenie dotyczy nie tylko dzieci, ale również dorosłych. Prawidłowo zbilansowana dieta ma wpływ na łagodzenie objawów wielu chorób. Stąd też wielu badaczy zajmuje się badaniem takiego związku również w przypadku ADHD.

Czym jest ADHD?

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, znany pod nazwą ADHD (attention deficit hyperactivity disorder) jest zaburzeniem rozpoznawanym we wczesnym dzieciństwie. Jest ono związane z nieprawidłowym funkcjonowaniem ośrodkowego układu nerwowego. Poszczególne części mózgu u dzieci dotkniętych tym zaburzeniem rozwijają się w nierównym tempie. Objawia się nadmierną ruchliwością, impulsywnością oraz zaburzeniami koncentracji i uwagi.

Są one szczególnie nasilone w wieku 6 – 9 lat, gdy dziecko musi dostosować się do zasad panujących w szkole. Okazuje się wtedy, że trudniej jest mu dopasować się do nowej sytuacji. Chociaż powszechnie uważa się, że ADHD częściej występuje u chłopców, pojawia się ono równie często także u dziewcząt. Istnieje dużo czynników, które nie wpływają bezpośrednio na rozwój ADHD, ale mogą wpływać na nasilenie objawów np. zaniedbania środowiskowe, obciążenia okołoporodowe czy nieprawidłowa dieta (1). Wystąpienie tego zaburzenia u dziecka jest o 2-8 razy bardziej prawdopodobne, jeżeli występuje ono u krewnego pierwszego stopnia (2).

Wpływ składników diety na nasilenie objawów choroby

W przypadku ADHD poszczególne składniki diety mogą łagodzić lub nasilać objawy tego zaburzenia. W niekorzystny sposób działa przede wszystkim dieta niedoborowa składająca się głównie z wysoko przetworzonych i słodzonych produktów. Niektóre zachowania matek w czasie ciąży mogą również zwiększać ryzyko wystąpienia ADHD u potomstwa.

Dodatki do żywności

Wokół wpływu dodatków do żywności na nasilenie objawów ADHD istnieje wiele kontrowersji. W niektórych badaniach zauważono, że po zastosowaniu diety pozbawionej produktów z dodatkami żywności, a następnie ponownym wprowadzeniu ich do codziennej diety, nasiliły się objawy ADHD. Dotyczyło to takich objawów jak drażliwość, nieuwaga, niepokój, a także zaburzenia snu.

Co ważne, od 2008 roku Unia Europejska wprowadziła regulacje nakazujące używanie etykiet z informacją „może mieć szkodliwy wpływ na aktywność i skupienie uwagi u dzieci” na produktach spożywczych zawierających niektóre sztuczne barwniki spożywcze. Zmniejszenie zawartości sztucznych barwników w żywności może mieć pozytywny wpływ na zmniejszenie objawów u niektórych pacjentów z ADHD. W związku z tym warto rozważyć ograniczenie spożycia takich produktów (3).

Cukier

Rola cukru w diecie osób z ADHD jest kolejnym problemem rozważanym przez badaczy. Większość badań została jednak przeprowadzona na małej grupie osób. W związku z tym potrzebne są dokładniejsze badania, aby móc je odnieść się do szerszej grupy chorych (4).

Również ładunek glikemiczny posiłku może wpływać na nasilanie objawów dzieci z ADHD. W jednym badaniu podzielono dzieci na 3 grupy, którym podawano śniadanie o niskim, średnim i wysokim ładunku glikemicznym. Dzieci z pierwszej grupy po 2-3 godzinach miały lepsze wyniki w testach pamięci niż dzieci z pozostałych grup. Były one też mniej sfrustrowane, a także potrzebowały mniej czasu na rozwiązywanie zadań. Nasilanie objawów spowodowane wysokim spożyciem produktów słodzonych może być również związane z dietą niedoborową (3).

Kwasy omega -3

Nie tylko nadmiar niektórych składników w diecie może nasilać objawy ADHD, ale także niedobory niektórych substancji. Przykładem takiego zjawiska są niedobory kwasów tłuszczowych omega-3. Ich niski poziom w organizmie dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej był obserwowany w wielu badaniach. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe mają szczególny wpływ na budowę i prawidłowe funkcjonowanie błon komórkowych w układzie nerwowym. Dodatkowo kwasy omega -3 nie mogą być syntetyzowane w organizmie człowieka, dlatego niezwykle ważne jest, aby dostarczać je w odpowiedniej ilości wraz z pożywieniem (3). Sugeruje się, że dieta bogata w kwasy tłuszczowe omega-3 może łagodzić objawy nadpobudliwości u niektórych dzieci.

Dieta śródziemnomorska

Dieta śródziemnomorska została uznana za najlepszą dietę na świecie. Wpływa pozytywnie na prawidłowe funkcjonowanie naszego organizmu, zapewniając wszystkie potrzebne składniki odżywcze (5).

Nic dziwnego, że badano również jej wpływ na nasilanie objawów pacjentów z ADHD. Zrównoważona dieta, regularne posiłki, a także wysokie spożycie warzyw może wiązać się z mniejszymi zaburzeniami uwagi. Zmniejszanie objawów ADHD przez stosowanie diety śródziemnomorskiej jest najprawdopodobniej związane z dostarczaniem organizmowi wszystkich potrzebnych składników odżywczych.

Nieznany jest również mechanizm łączący dietę niskiej jakości z objawami ADHD. Jednak nieprawidłowo zbilansowana dieta może doprowadzać do niedoborów składników odżywczych, a także większego spożycia wysoko przetworzonych produktów. Dotyczy to również produktów zawierających dodatki do żywności. W związku z tym, aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia niedoborów, warto wprowadzać zasady diety śródziemnomorskiej, która jest w stanie zapewnić organizmowi wszystkich potrzebnych składników mineralnych (4).

Nowe badanie z 2022 roku opublikowane w Nutritional Neuroscience na próbie 134 dzieci wskazało na realny wpływ spożycia owoców i warzyw na redukcję braku uwagi u dzieci z ADHD. – przyp. redakcji (aktualizacja na podst. (11))

Otyłość w czasie ciąży

Coraz więcej matek na całym świecie zmaga się z otyłością w czasie ciąży. W Stanach Zjednoczonych około 27% kobiet w wieku rozrodczym ma nadwagę, a 37% jest otyłych.

Najnowsze dane wskazują na wskaźniki otyłości matek powyżej 25% w Wielkiej Brytanii i powyżej 20% w niektórych krajach europejskich. Zauważono, że otyłość matki w czasie ciąży może zwiększać ryzyko ADHD u potomstwa o 3%. Wyniki badań nie są jednak jednoznaczne. Pojawiają się także badania, niewykazujące silnego związku między otyłością matki a zwiększonym ryzykiem ADHD u potomstwa. Najlepszą metoda, aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia ADHD u potomstwa, jest monitorowanie przyrostu masy ciała w czasie ciąży. Zalecane jest również zachęcanie matek do utraty masy ciała przed ciążą.  (6).

Palenie papierosów i kofeina w ciąży

Istnieją pewne podejrzenia, że palenie papierosów w czasie ciąży może mieć wpływ na wystąpienie ADHD u potomstwa. Wyniki badań są jednak niejednoznaczne. Niektórzy uważają, że wyniki badań potwierdzające ten związek powinny być bardzo ostrożnie interpretowane, ze względu na możliwe zakłócenia przecz czynniki rodzinne czy genetyczne. Istnieje potrzeba większej liczby badań, które wzięłyby pod uwagę te czynniki, a także wyjaśniły ewentualny mechanizm działania (7). Również kofeina jest związkiem, którego spożycie przez matkę było kojarzone ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia ADHD wśród potomstwa. Na tę chwilę nie zostało to jednak potwierdzone badaniami naukowymi (8).

Suplementacja

Dieta niedoborowa może powodować nasilenie objawów ADHD. Stąd pojawia się pytanie, czy suplementacja mogłaby temu zapobiec. Faktycznie niektóre wyniki badań potwierdzają takie działanie suplementów diety wśród chorych na ADHD. W związku z tym suplementacja niedoborowych składników odżywczych może być rozważana jako dodatek do leczenia tego zaburzenia (4).

Badanie opublikowane w 2021 roku w Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry potwierdza te obserwacje. Suplementacja zawierająca kompleks mikroskładników w przeprowadzonym badaniu wśród dzieci z ADHD miała wyższą efektywność niż placebo – przyp. redakcji (aktualizacja na podst. (12))

Kwasy tłuszczowe omega – 3

Jak już zostało wytłumaczone wcześniej, niedobory kwasów omega – 3 mogą nasilać objawy ADHD. Ich zwiększone stężenie w błonach komórkowych wpływa na neurotransmisję serotoniny i dopaminy, co może mieć znaczenie w patogenezie ADHD. Mogą również potencjalnie działać w zmniejszaniu stresu oksydacyjnego. Jak wykazano, jest on podwyższony wśród pacjentów z tym zaburzeniem.

Chociaż korzyści ze stosowania suplementów tych związków wśród dzieci z ADHD są niewielkie, nadal zaleca się suplementację w dawce 1-2 g dziennie. Co ciekawe, dowody wspierające suplementację są znacznie mniej jednoznaczne w przypadku badania objawów ADHD u dzieci z innymi zaburzeniami np. dysleksją czy zaburzeniami czytania (9).

Melatonina

Melatonina jest hormonem wydzielanym w odpowiedzi na zmiany w cyklu okołodobowym. Jest również stosowana w leczeniu zaburzeń snu u dorosłych i dzieci. Problemy ze snem bardzo często występują u dzieci z ADHD. W związku z tym sugeruje się, że melatonina może pomóc w poprawie zarówno problemów ze snem, jak i objawów ADHD u dzieci. Wyniki badań wskazują jednak na to, że faktycznie melatonina pozytywnie wpływa na zaburzenia snu wśród dzieci z ADHD. Jednak nie wpływa bezpośrednio na objawy tego zaburzenia. Wśród dzieci z ADHD, które mają problemy z zasypianiem, można przepisywać melatoninę w dawce 3-6 mg (w zależności od masy ciała dziecka) około 30 minut przed snem (9).

Żelazo

Żelazo jest kofaktorem enzymu mającego decydujące znaczenie w produkcji dopaminy i noradrenaliny. Wykazano, że niedobór żelaza w dzieciństwie może prowadzić do upośledzenia umysłowego oraz zaburzeń zachowania. Objawami niedoboru żelaza u dzieci są między innymi drażliwość, skrócenie czasu koncentracji uwagi i obniżenie zdolności uczenia się (3). Właśnie u pacjentów z ADHD zauważono niższe stężenie ferrytyny w surowicy krwi w porównaniu ze zdrowymi osobami (3),(9). W niektórych mniejszych badaniach zauważono poprawę tego wskaźnika po zastosowaniu suplementacji siarczanem żelazowym. Potrzebne są jednak dalsze badania w celu szczegółowego ustalenia, czy suplementacja żelaza może pozytywnie wpływać zarówno na pacjentów z ADHD z niskim stężeniem ferrytyny, jak i tych bez niedoboru żelaza (9).

Cynk

Cynk jest kofaktorem enzymów, które pełnią ważną funkcję w metabolizmie niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych oraz biorących udział w metabolizmie neuroprzekaźników, prostaglandyn i melatoniny (3). Wykazano, że u dzieci z ADHD stężenie cynku jest niższe niż u zdrowych dzieci (9). Suplementacja cynkiem jest dobrze tolerowana wśród dzieci z ADHD. Stwierdzono, że może ona obniżać poziom nadpobudliwości, impulsywności i uspołecznienia u dzieci z ADHD. Nie wpływa natomiast pozytywnie na ocenę deficytów uwagi.

Suplementacja cynku powinna być rozważona w rejonach, gdzie niedobory cynku są powszechne oraz u pacjentów z wysokim ryzykiem jego wystąpienia(8). Należy jednak pamiętać, że jest to działanie wspomagające i nie powinno zastępować leczenia innymi, zleconymi przez lekarza środkami (3).

Magnez

Niektórzy autorzy badań sugerują, że suplementacja magnezem może być korzystna w zmniejszaniu objawów u pacjentów z ADHD. Jednak żadne randomizowane, kontrolowane badania nie wykazały skuteczności suplementacji magnezu w porównaniu do placebo. Należy również pamiętać, że w dużych dawkach, powyżej 10 mg na kilogram masy ciała na dobę, magnez może być toksyczny. W związku z tym suplementacja magnezem, jeśli jest stosowana, powinna być podawana tylko w umiarkowanych dawkach do 200 mg na dobę (9).

Miłorząb japoński — Gingko Biloba

Miłorząb japoński jest naturalnym suplementem, znany jako środek zwiększający przepływ krwi w mózgu. Jest także reklamowany jako lek na demencję i zaburzenia pamięci, chociaż systematyczne przeglądy oceniające skuteczność w poprawie funkcji poznawczych nie potwierdziły tych stwierdzeń. Nie istnieją dowody na to, że miłorząb japoński mógłby zmniejszać nasilenie objawów ADHD. Ze względu na zwiększone ryzyko krwawienia związane ze stosowaniem preparatów miłorzębu japońskiego, ich stosowanie w ADHD nie jest zalecane (9).

Dziurawiec zwyczajny

Dziurawiec zwyczajny jest naturalnym suplementem, który hamuje wychwyt zwrotny serotoniny, noradrenaliny i dopaminy. Potencjalny mechanizm działania dziurawca jest podobny do dwóch powszechnie stosowanych leków na ADHD, atomoksetyny i bupriopionu. Jednak pomimo tego, obecne dowody sugerują, że dziurawiec nie ma wpływu na nasilenie objawów tego zaburzenia. Dziurawiec wchodzi również w interakcje z lekami powszechnie przepisywanymi na ADHD, które w rzadkich przypadkach mogą powodować zespół serotoninowy. W związku z tym nie jest suplementem, którego przyjmowanie jest zalecane w trakcie leczenia ADHD (9).

Aktywność fizyczna

Aktywność fizyczna jest korzystną i dobrze tolerowaną interwencją u dzieci i młodzieży z ADHD. Badania wykazują, że oprócz ogólnych korzyści zdrowotnych wynikających z regularnych ćwiczeń fizycznych, mogą mieć one łagodzić poznawcze, behawioralne i fizyczne objawy ADHD.

Sugeruje się również to, że długotrwała aktywność fizyczna ma pozytywny wpływ na funkcje wykonawcze dzieci z ADHD, niezależnie od rodzaju wykonywanej aktywności fizycznej. Co ważne, nie odnotowano także szkód wynikających z ćwiczeń fizycznych, co sugeruje, że są one dobrze tolerowaną interwencją. Należy pamiętać, że dzieci z ADHD częściej prowadzą siedzący tryb życia, a także są w grupie zwiększonego ryzyka otyłości. Stąd interwencja ruchowa może być korzystna zarówno w przypadku problemów behawioralnych, jak i otyłości. Ćwiczenia fizyczne są prostym zaleceniem dotyczącym stylu życia, które może być użytecznym niefarmakologicznym uzupełnieniem opieki nad chorym z ADHD (10).

Podsumowanie

Dieta dziecka z ADHD powinna być odpowiednio zbilansowana i w pełni pokrywać zapotrzebowanie na niezbędne składniki odżywcze. Należy zwrócić szczególną uwagę na wybieranie produktów nisko przetworzonych, a także unikać tych z dodatkiem cukru i sztucznych barwników spożywczych. Warto przestrzegać zasad diety śródziemnomorskiej, a także zwracać uwagę, aby w codziennym jadłospisie pojawiały się źródła kwasów tłuszczowych omega – 3, których niedobór może nasilać objawy tego zaburzenia.

Do suplementacji należy podchodzić ostrożnie i brać ją pod uwagę w przypadku występowania niedoborów danego składnika, czy w przypadku melatoniny – występowania zaburzeń snu. Warto również wprowadzić aktywność fizyczną, która nie tylko łagodzi objawy ADHD, ale także pomaga zachować ogólne zdrowie.

Bibliografia:

1. https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/psychiatria/78868,zespol-nadpobudliwosci-psychoruchowej-adhd (dostęp 24.08.2021 r.)
2. Felt BT, Biermann B, Christner JG, Kochhar P, Harrison RV. Diagnosis and management of ADHD in children. Am Fam Physician. 2014;90(7):456-464.
3. Konikowska, K., Regulska-Ilow, B., & Rózańska, D. (2012). The influence of components of diet on the symptoms of ADHD in children. Roczniki Państwowego Zakładu Higieny, 63(2), 127–134.
4. Ríos-Hernández A, Alda JA, Farran-Codina A, Ferreira-García E, Izquierdo-Pulido M. The Mediterranean Diet and ADHD in Children and Adolescents. Pediatrics. 2017;139(2):e20162027. 
5. https://health.usnews.com/best-diet. (dostęp 24.08.2021 r.)
6. Edlow A. G. (2017). Maternal obesity and neurodevelopmental and psychiatric disorders in offspring. Prenatal diagnosis, 37(1), 95–110.
7. Huang L, Wang Y, Zhang L, et al. Maternal Smoking and Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder in Offspring: A Meta-analysis. Pediatrics. 2018;141(1)
8. Del-Ponte, B., Santos, I. S., Tovo-Rodrigues, L., Anselmi, L., Munhoz, T. N., & Matijasevich, A. (2016). Caffeine consumption during pregnancy and ADHD at the age of 11 years: a birth cohort study. BMJ open, 6(12), e012749.
9. Bloch, M. H., & Mulqueen, J. (2014). Nutritional supplements for the treatment of ADHD. Child and adolescent psychiatric clinics of North America, 23(4), 883–897.
10. Ng QX, Ho CYX, Chan HW, Yong BZJ, Yeo WS. Managing childhood and adolescent attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD) with exercise: A systematic review. Complement Ther Med. 2017;34:123-128.
11. Robinette, L. M., Hatsu, I. E., Johnstone, J. M., Tost, G., Bruton, A. M., Leung, B. M., … & Arnold, L. E. (2022). Fruit and vegetable intake is inversely associated with severity of inattention in a pediatric population with ADHD symptoms: the MADDY Study. Nutritional Neuroscience, 1-10.
12. Johnstone, J. M., Hatsu, I., Tost, G., Srikanth, P., Eiterman, L. P., Bruton, A. M., … & Arnold, L. E. (2022). Micronutrients for attention-deficit/hyperactivity disorder in youths: A placebo-controlled randomized clinical trial. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 61(5), 647-661.