Psychologiczne czynniki i zaburzenia odżywiania powodujące otyłość

Otyłość i nadwaga zostały uznane przez Światową Organizację Zdrowia za epidemię XXI wieku. Otyłość jest chorobą wynikającą z nadmiernego nagromadzenia tkanki tłuszczowej. Osoby zmagające się z tą chorobą są bardziej narażone m.in. na rozwój miażdżycy oraz nowotworów. Nadmierna masa ciała zwiększa także ryzyko zachorowania na nadciśnienie tętnicze, cukrzycę oraz choroby zwyrodnieniowe stawów.

Kryteriami diagnozowania otyłości są:

• Wartość wskaźnika masy ciała (BMI) wyższa lub równa 30 kg/m2
• Zawartość tkanki tłuszczowej u kobiet powyżej 35%, u mężczyzn powyżej 25%
• Obwód talii u kobiet większy lub równy 80 cm, u mężczyzn 94 cm [1].

Częstość występowania otyłości w Polsce i na świecie

Otyłość to problem globalny. Ponad 2 miliardy ludzi na świecie ma nadmierną masę ciała. W 2016 roku 39% mężczyzn i tyle samo kobiet miało nadwagę lub otyłość. W Polsce otyłość stwierdza się średnio u jednej na cztery osoby [2]. W okresie pandemii od wiosny do jesieni 2020 roku 28 proc. Polaków w wieku 20 lat lub więcej stwierdziło, że ich masa ciała wzrosła. Nie napawa to nadzieją na zmniejszenie skali otyłości w naszym kraju [3].

Czynniki psychologiczne, które wiążą się z rozwojem otyłości

Przekonania i temperament

Główną przyczyną otyłości jest dostarczanie z pożywieniem energii przekraczającej potrzeby organizmu. Do nadmiernej konsumpcji przyczynić mogą się m.in. czynniki psychologiczne. Należą do nich np. negatywny obraz siebie, perfekcjonizm oraz problemy z radzeniem sobie z emocjami [4]. 

Negatywny obraz siebie, niskie poczucie własnej wartości i skuteczności

Postrzeganie ciała w negatywny sposób może sprzyjać rozwojowi zaburzeń odżywiania (np. napadowego objadania się). Z drugiej strony wysoka samoocena pozytywnie wpływa na kontrolowanie masy ciała. Zmniejsza ryzyko rozwoju takich zaburzeń [5].

W badaniu z udziałem polskich kobiet z 2020 roku zauważono, że wysokie poczucie własnej skuteczności sprzyja zdrowym wyborom dotyczącym odżywiania. Kobiety, wierzące w skuteczność własnych działań, odżywiały się zdrowiej. Ich dieta była bogata w owoce, warzywa, ryby oraz rośliny strączkowe. Rzadziej, w porównaniu z kobietami z niskim poczuciem samoskuteczności, sięgały po słodycze, fast-food i przekąski. Liczne badania potwierdzają, że wysokie poczucie własnej wartości wpływa na utrzymanie prawidłowej masy ciała. Natomiast nadwaga i otyłość dotyczą głównie kobiet z niską samooceną [6]. 

Zewnętrzne umiejscowienie kontroli

W odniesieniu do działań prozdrowotnych możemy wyróżnić dwa rodzaje umiejscowienia kontroli. Wewnętrzne umiejscowienie kontroli zakłada, że mamy bezpośredni wpływ na nasze zdrowie. Z kolei zewnętrzne dotyczy osób wierzących w to, że ich stan zdrowia zależy od czynników od nich niezależnych.

Poczucie sterowności, pochodzącej z wnętrza lub z otaczającego nas świata, ma wpływ na nasze wybory. Dotyczy to także nawyków żywieniowych, aktywności fizycznej czy działań profilaktycznych. Z licznych badań naukowych wynika, że wewnętrzne umiejscowienie kontroli sprzyja zdrowemu odżywianiu. Dieta osób wierzących w skuteczność swoich działań częściej obfituje m.in. w warzywa, owoce, pełnoziarniste zboża. Z kolei osoby z zewnętrznym umiejscowieniem kontroli zdecydowanie częściej sięgają po niezdrowe, wysokoenergetyczne przekąski oraz napoje. Taki styl odżywiania może prowadzić do rozwoju otyłości [7,8]. 

Trudności w radzeniu sobie ze stresem

W sytuacjach stresowych sięgamy po różne metody, aby poradzić sobie z tym stanem lub odwrócić od niego uwagę. Jedzenie może być traktowane jako jedna z metod radzenia sobie z trudnymi emocjami. Zazwyczaj, aby „zajeść” stres sięgamy po produkty wysokoenergetyczne, bogatotłuszczowe, często obfitujące w cukry proste. Spożycie produktów o wysokiej smakowitości aktywuje w naszym mózgu system nagrody. To pozwala poczuć chwilową ulgę w problematycznych okolicznościach. Niestety, wykorzystywane długotrwale, sprzyja także akumulacji tkanki tłuszczowej [9]. 

Pesymizm

Nietrudno domyślić się, że pesymistyczne podejście wiąże się z negatywnym postrzeganiem własnego ciała. Pesymiścimają tendencję do zawyżania swojej masy ciała i co ciekawe, faktycznie ważą więcej niż optymiści. Może wynikać to z faktu, że takim osobom znacznie trudniej jest zawalczyć o zdrowie. Nie widzą one sensu w staraniach, dlatego nie wprowadzają zmian w sposobie odżywiania [10].

Perfekcjonizm

Zdecydowanie częściej perfekcjonizm jest przyczyną zaburzeń odżywania prowadzących do niedożywienia i niedowagi. Okazuje się jednak, że narzucanie sobie wysokich standardów może sprzyjać także zwiększaniu masy ciała. Niemożność spełnienia własnych oczekiwań i nieustanny brak zadowolenia mogą prowadzić do rozwoju m.in. zespołu napadowego objadania się [11, 12]. Istnieją badania, w których wykazano, że kobiety, które charakteryzuje perfekcjonizm, mają wyższe BMI [13].

Poniżej omówione zostały wybrane zaburzenia odżywiania mogące doprowadzić do rozwoju otyłości. 

Zaburzenia z pogranicza psychologii i odżywiania

Jedną z przyczyn wystąpienia otyłości może być występowanie zaburzeń odżywiania. Jakie jest ich pochodzenie? Istnieją 2 główne teorie, wyjaśniające podłoże braku kontroli nad jedzeniem:

1. Spożycie posiłku zwiększa odczuwanie pozytywnych emocji. Daje uczucie przyjemności związane ze smakiem i zapachem jedzenia
2. Szukanie odskoczni w jedzeniu związane jest z próbą odwrócenia uwagi od źródła stresu [14]. 

Jedzenie emocjonalne

Pierwszym z zaburzeń odżywiania, o którym należy wspomnieć w kontekście psychologicznych powiązań otyłości, jest jedzenie emocjonalne. Dotyczy ono osób, które nie dostrzegają różnicy pomiędzy uczuciem głodu a pobudzeniem wynikającym z przeżyć wewnętrznych. Jedzeniem emocjonalnym jest także wykorzystywanie jedzenia w celu zredukowania napięcia wywołanego odczuwanymi emocjami [15]. 

Negatywne emocje nasilają głównie spożycie pokarmów gęstych energetycznie (zawierających dużo energii w małej objętości). Należą do nich m.in. produkty bogate w tłuszcze oraz cukry, np. słodycze czy przekąski [16,17]. Co więcej, osoby jedzące emocjonalnie często przejadają się w odpowiedzi na to, czego doświadczają. Nie reagują na uczucie sytości.

Przejadanie się oraz dieta bogata w produkty wysokoenergetyczne sprzyjają zwiększeniu się masy ciała. Potwierdzają to badania wykazujące, że osoby mające problem z jedzeniem emocjonalnym mają wyższy wskaźnik BMI [18]. 

Zespół napadowego objadania się

Napady kompulsywnego objadania się związane są z zaburzeniem odczuwania głodu. Zwiększony apetyt pojawia się nie w momencie głodu fizjologicznego, ale w chwili stresu czy przygnębienia. Aby złagodzić odczuwane napięcie, chory zatraca się w jedzeniu. Osoba zmagająca się z tym zaburzeniem traci kontrolę nad ilością i rodzajem spożywanego pokarmu. Ma ona problemy z zaprzestaniem konsumpcji. 

Osoby z tym zaburzeniem są od 3 do nawet 6 razy bardziej narażone na otyłość niż osoby bez zaburzeń odżywiania. Co więcej, występowanie epizodów napadowego objadania się wiąże się ze wcześniejszym wystąpieniem nadmiernej masy ciała [19]. 

Zespół nocnego jedzenia

Zespół ten charakteryzuje się odczuwaniem nasilonego apetytu w czasie nocnym. U osób zmagających się z tym zaburzeniem, 25% lub większa część dziennego spożycia kalorii ma miejsce wieczorem, lub nocą. Mogą pojawić się także przebudzenia w nocy, którym towarzyszy uczucie głodu.

Okazuje się, że osoby zmagające się z zespołem nocnego jedzenia także są znacznie bardziej narażone na wystąpienie otyłości [20].

Gdzie szukać pomocy?

Wiele problemów związanych z zaburzeniami psychologicznymi może przyczyniać się do powstawania otyłości. Aby zmniejszyć ryzyko rozwoju nadwagi, należy zadbać nie tylko o odpowiednie przestrzeganie diety, ale także o higienę psychiki. 

Istotne jest monitorowanie, czy mamy wystarczające zasoby, aby poradzić sobie w trudnych sytuacjach. Konieczna jest weryfikacja tego, czy korzystamy z odpowiednich metod radzenia sobie ze stresem. Jeśli którykolwiek z opisanych wyżej problemów nas dotyczy, należy skonsultować się ze specjalistą. Psycholog z pewnością pomoże wyjść z błędnego koła zaburzeń łączących ze sobą psychologię i odżywianie.

Najważniejsze wnioski

1. Istnieją powiązania pomiędzy czynnikami psychologicznymi a otyłością.
2. Ryzyko rozwoju otyłości mogą zwiększać: wybrane cechy temperamentu, jedzenie emocjonalne, napadowe objadanie się oraz zespół nocnego jedzenia.
3. Wystąpienie któregokolwiek z omawianych zaburzeń powinno zostać omówione z psychologiem. 

Bibliografia:

1. Lin TY, Lim PS, Hung SC. Impact of Misclassification of Obesity by Body Mass Indexon Mortality in Patients With CKD. Kidney Int Rep (2017); 3:447-455.
2. Rynkowska S, Tąpolska M, Owecki M. Epidemiologia otyłości w Polsce i na świecie. Postępy Biologii Komórki (2019); 46(3): 235-242.
3. NIZP-PZH, „Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania – raport za 2020 r.”, OECD, dane za 2016 r, Eurostat, Overweight and obesity – BMI statistics dane za dane za 2014 r.,GUS, Odsetek osób w wieku powyżej 15 lat według indeksu masy ciała (BMI), dane za 2014 r.
4. Makara-Studzińska M., Buczyjan A., Morylowska J. Jedzenie – przyjaciel i wróg. Korelaty psychologiczne otyłości. Przegląd piśmiennictwa. Zdr Publ 2007;117(3):392-396
5. Baceviciene M, Jankauskiene R. Associations between Body Appreciation and Disordered Eating in a Large Sample of Adolescents. Nutrients (2020); 12(3):752.
6. Gawrońska S. Poczucie własnej skuteczności i kontrola emocji a nawyki żywieniowe kobiet w Polsce. Uniwersytet Medyczny w Łodzi (2020); 20-69.
7. Sarna A., Ostachowska-Gąsior, A., Piwowar, M. Poczucie kontroli zdrowia a zwyczaje żywieniowe kobiet i mężczyzn uczęszczających do krakowskich siłowni i klubów fitness. Uniwersytet Jagielloński (2020).
8. Frączek, B. Locus of control and dietary habits among junior football players. Polish J Sport Med. (2016); 4(32): 219-230.
9. Geiker N.R.W, Astrup A., Hjorth M.F., Sjödin A., Pijls L., Markus C.R. Does stress influence sleep patterns, food intake, weight gain, abdominal obesity and weight loss interventions and vice versa? Obes Rev (2018); 19(1):81-97.
10. Sutin A. R. Optimism, pessimism, and bias in self-reported body weight among older adults. Obesity (Silver Spring) (2013); 21(9): 508–511.
11. Teixeira, Maria D. et al. Eating behaviors, body image, perfectionism, and self-esteem in a sample of Portuguese girls. Revista Brasileira de Psiquiatria (2016); 38(2).
12. Bang, J. W., Chung, E. J. Relationship between Prescribed Perfectionism and Disordered Eating Behaviors :The Double Mediating Effects of Self-Compassion and Body Shame in Obesity Clinical Women. The Journal of the Korea Contents Association (2019); 19(5): 588–601.
13. Jafari Z., Khodarahimi S., Rasti A., Sexual Self-Esteem and Perfectionism in Women With and Without Overweight, Women & Therapy (2016); 39 (1-2): 235-253.
14. Silva I. Importance of emotional regulation in obesity and weight loss treatment. Fractal : Revista de Psicologia (2015); 27(3): 286-290.
15. Clementi C. The relationship between eating behavior and psychological distress among overweight and obese people: is there a role for mindfulness? (2015).
16. de Lauzon, B., Romon M., Deschamps V. et al. The three-factor eating questionnaire-R18 is able to distinguish among different eating patterns in a general population. J Nutr (2004); 134: 2372–2380.
17. Konttinen H., Mannisto S., Sarlio-Lahteenkorva S. et al. Emotional eating, depressive symptoms and self-reported food consumption. A population-based study. Appetite (2010);54: 473–479.
18. Peneau S., Menard E., Mejean C., et al. Sex and dieting modify the association between emotional eating and weight status. Am J Clin Nutr (2013); 97, 1307–1313
19. McCuen-Wurst C., Ruggieri M., Allison K. C. Disordered eating and obesity: associations between binge eating-disorder, night-eating syndrome, and weight-related comorbidities, Ann N Y Acad Sci. (2018); 411(1): 96–105.
20. Meule A., Allison K.C, Brähler E., de Zwaanf M. The association between night eating and body mass depends on age. Eating Behaviors 2014. 15 (4): 683-685.