Męska płodność i selen. Co mówią wyniki badań naukowych?

Niepłodność to coraz powszechniej występujący problem zdrowotny. Wiele jej przypadków związanych jest ze stylem życia. Brak aktywności fizycznej, palenie papierosów, nadmierne spożycie alkoholu i niezdrowa dieta to główne z nich. O definicji i przyczynach niepłodności przeczytać można w tym artykule: https://dietetycy.org.pl/dieta-mezczyzny-plodnosc/. Jednym ze składników wspierających męską płodność może być selen. Ma on również wiele innych funkcji w ludzkim organizmie, które związane są z neutralizowaniem wolnych rodników.

Selen — funkcje, źródła, zapotrzebowanie

Selen stanowi składnik enzymów takich jak peroksydaza glutationowa czy reduktaza tioredoksyny. Oba z nich to enzymy oksydoredukcyjne. Pierwszy z nich ochrania błony komórkowe przed szkodliwym działaniem wolnych rodników. Drugi zaś umożliwia odtwarzanie kwasu askorbinowego (witaminy C) z metabolitów, które uległy utlenieniu [1].

Selen jest również bardzo istotny w metabolizmie hormonów tarczycy oraz zmniejsza ryzyko niektórych nowotworów (ze względu na działanie antyoksydacyjne). Składnik ten odgrywa ważną rolę w odporności ludzkiego organizmu i wspomaga leczenie niektórych chorób neurologicznych oraz niedożywienia [1].

Źródła pokarmowe selenu to podroby, mięso, skorupiaki i ryby, orzechy brazylijskie, gorczyca, siemię lniane mielone, nasiona słonecznika, produkty zbożowe, jaja, imbir suszony mielony, produkty mleczne. Zawartość selenu w jajach i produktach mlecznych zależy od zawartości w paszy [1, 2]. Poniższą tabelę opracowano na podstawie [2].

Kontrowersyjnym tematem może być zawartość selenu w orzechach brazylijskich. Zależy ona bardzo mocno od zawartości tego pierwiastka w glebie. Waha się od 160 do nawet 2020 µg w 100 g produktu. Górne wartości oznaczano w orzechach z północnych obszarów Ameryki Południowej, wartość 650 µg/100 g w Peru, 360 µg/100 g w Brazylii i najmniej w orzechach z Boliwii [3]. Północne obszary Ameryki Południowej określono jako jedną grupę badaną, natomiast patrząc na mapę, można wnioskować, że mowa o krajach spośród następujących: Ekwador, Kolumbia, Wenezuela, Gujana, Surinam, Gujana Francuska.

Średnie dzienne zapotrzebowanie na selen (EAR) wynosi dla osób dorosłych 45 µg, a rekomendowane dzienne spożycie (RDA) to 55 µg.

Rola selenu w zdrowiu reprodukcyjnym mężczyzn — wyniki badań naukowych

Na temat wpływu suplementacji diety selenem na męską płodność przeprowadzono wiele badań. Ich wyniki przedstawiono w kilku metaanalizach [4-6] dotyczących związku z parametrami nasienia. W innych badaniach omówiono jego stężenie we krwi i związek z poziomem testosteronu u niepłodnych mężczyzn [7, 8].

Sharma i wsp. [4] przygotowali metaanalizę, która dotyczyła wpływu suplementacji selenem, karnityną i koenzymem Q10 na parametry nasienia oraz uzyskanie ciąży. Uwzględniono w niej 20 badań randomizowanych. Liczba ciąż nie była znacząco różna pomiędzy grupą badaną i otrzymującą placebo (16,2% vs 11,2%). Zaobserwowano natomiast istotne statystycznie różnice w zakresie ruchliwości plemników, w tym ruchliwości postępowej, a także zwiększenie liczby plemników i objętości nasienia na korzyść grupy badanej, porównując z placebo. Korzystne efekty obserwowano zarówno dla połączenia antyoksydantów, jak i stosowania ich pojedynczo. Autorzy zauważają jednak, że choć wyniki były istotne statystycznie, nie były to znaczące różnice, które jednoznacznie potwierdziłyby efektywność suplementacji omawianymi antyoksydantami.

Inną metaanalizę opracowali Barbonetti i wsp. [5]. Skupiono się w niej na wpływie różnych antyoksydantów na parametry nasienia u mężczyzn z oligoastenoteratozoospermią, czyli zmagających się z obniżoną liczbą i ruchliwością oraz nieprawidłową budową plemników. Pod uwagę wzięto działanie kwasu foliowego (oraz jego połączenia z cynkiem), koenzymu Q10 (oraz jego połączenia z witaminą E), witamin C + E, L-acetylokarnityny + L-karnityny oraz każdej z nich z osobna, cynku (oraz jego połączenia z witaminą E), witaminy E, selenu (oraz jego połączenia z witaminą E lub A, E, C), pentoksyfiliny, likopenu, kwasów omega-3 (oraz ich połączenia z witaminą E), kwasu alfa-liponowego.

Wnioski z metaanalizy [5] były następujące:

• w zakresie liczby plemników selen nie wykazał działania, które byłoby istotne statystycznie; parametr ten został poprawiony przy przyjmowaniu połączenia L-karnityny i L-acetylokarnityny, kwasu foliowego lub pod wpływem likopenu (porównując z placebo)
• całkowita ruchliwość plemników zwiększyła się w sposób istotny statystycznie pod wpływem suplementacji selenem, selenem + witaminą E, koenzymem Q10, kwasami omega-3 + witaminą E, L-karnityną, L-acetylokarnityną, cynkiem + witaminą E, kwasem alfa-liponowym, witaminą A + C + E (wszystkie interwencje porównywano z placebo)
• zwiększenie odsetka plemników wykazujących ruch postępowy wykazano (w porównaniu z placebo) dla przyjmowania koenzymu Q10 i/lub witaminy E, kwasów omega-3 + witaminy E, pentoksyfiliny, cynku, L-karnityny i/lub L-acetylokarnityny; selen nie zwiększał wartości omawianego parametru w sposób istotny statystycznie
• morfologia plemników uległa istotnej statystycznie poprawie pod wpływem selenu + witaminy E oraz L-karnityny + L-acetylokarnityny
• korzystne działanie selenu przypisuje się jego właściwościom antyoksydacyjnym, związanym z faktem, że jest składnikiem peroksydazy glutationowej; selen we wziętych pod uwagę badaniach przyjmowano w dawce 100-200 µg dziennie przez 3 miesiące
• z antyoksydantów należy korzystać z rozwagą i dostosowywać dobór substancji do konkretnych zaburzeń parametrów nasienia.

W innej metaanalizie opracowanej przez Chen i wsp. [6], również porównywano wpływ różnych antyoksydantów i innych interwencji na parametry nasienia oraz uzyskanie ciąży. Selen nie był skuteczny w zakresie zwiększania liczby plemników (miejsce 10 w rankingu z 10 porównywanych interwencji), natomiast poprawiał ich morfologię (miejsce 2 z 6) i całkowitą ruchliwość (miejsce 3 z 10). W skutecznych interwencjach przyjmowany był w dawce 100-200 µg przez 3-6 miesięcy. Przyjmowanie go w dawce 300 µg przez prawie rok nie okazało się skuteczne.

Istnieją też badania, w których skupiono się na stężeniu selenu we krwi u mężczyzn zmagających się z niepłodnością, jak również jego związku ze stężeniem testosteronu. W jednym z nich porównano stężenie selenu i cynku, aktywność peroksydazy glutationowej i status oksydacyjny we krwi mężczyzn z różnych grup. Byli to uczestnicy zdrowi, ze zmniejszoną liczbą plemników bez stanu zapalnego, z łagodnym lub poważnym stanem zapalnym w nasieniu oraz z poważnym stanem zapalnym w wydzielinie gruczołu krokowego (prostaty). Wykazano istotnie obniżone stężenie selenu we wszystkich grupach w porównaniu z mężczyznami zdrowymi. Stężenie selenu i cynku było odwrotnie skorelowane ze wskaźnikami stanu zapalnego. Ponadto poziom selenu okazał się pozytywnie skorelowany z liczebnością i ruchliwością plemników [7].

W innym badaniu skupiono się na związku stężenia selenu i cynku z poziomem testosteronu we krwi. Grupę badaną stanowiło 50 mężczyzn z niepłodnością, a kontrolną 20 zdrowych uczestników. Pomiędzy grupami wykazano istotne różnice w zakresie wszystkich trzech parametrów. Wykazano silną korelację pozytywną pomiędzy stężeniem selenu i testosteronu u niepłodnych mężczyzn, co może wskazywać na pewien związek pomiędzy spożyciem tego składnika mineralnego i poziomem męskich hormonów płciowych [8]. Potrzeba jednak więcej badań, aby wyciągnąć ostateczne wnioski na ten temat.

Podsumowując, najwięcej dowodów na skuteczność suplementacji selenem w zmaganiach z niepłodnością dotyczy jego wpływu na ruchliwość plemników. Istnieją też dane obrazujące jego wpływ na zwiększanie ruchliwości postępowej i liczby tych komórek oraz na wzrost objętości nasienia i poprawę morfologii plemników. Dane dotyczące liczby i ruchu postępowego są jednak sprzeczne — nie we wszystkich badaniach wykazano skuteczność selenu w tym obszarze. Może on mieć za to pewien związek ze zmniejszaniem stresu oksydacyjnego oraz odpowiednim stężeniem testosteronu u niepłodnych mężczyzn.

Suplementacja diety selenem — praktyczne wskazówki

Jak wskazują wyniki badań naukowych, selen u niepłodnych mężczyzn powinien być suplementowany w dawce 100-200 µg. Jego skuteczność należy ocenić po 3-6 miesiącach. Warto zauważyć, że efekty do niego podobne miały — zgodnie z omówionymi metaanalizami — witamina E, karnityna, koenzym Q10, kwasy omega-3, likopen czy cynk. Warto rozważyć więc jednoczesną suplementację więcej niż jednego antyoksydantu zgodnie z dawkami stosowanymi w badaniach zawartych w metaanalizach. Suplementację selenem warto rozważyć zwłaszcza u mężczyzn z obniżoną ruchliwością i zaburzoną morfologią plemników.

Należy pamiętać o tym, że selen może wchodzić w interakcje z innymi składnikami żywności i jej zanieczyszczeniami. Niektóre z nich mogą być korzystne dla ludzkiego zdrowia. Na przykład selen może tworzyć nietoksyczne związki kompleksowe z metalami ciężkimi, co zabezpiecza przed ich szkodliwym wpływem [1]. Ogólna biodostępność selenu z żywności to ponad 90%. W przeciwieństwie do żelaza lepiej wchłania się z produktów roślinnych. Biodostępność selenu zwiększana jest przez metioninę, witaminy A, E, C oraz inne antyoksydanty, zaś zmniejsza się pod wpływem metali ciężkich, siarki i niedoborów białka [1].

Objawy niedoboru i skutki nadmiaru selenu

Zakres referencyjny stężenia selenu we krwi dla osób dorosłych wynosi 0,05-0,12 µg/ml [9]. Do objawów niedoboru należeć może nieprawidłowe funkcjonowanie tarczycy. Z deficytem tym wiąże się również zwiększona śmiertelność z powodu chorób nowotworowych i sercowo-naczyniowych. W skrajnych przypadkach dochodzić może do chorób takich jak Keshan czy Kashin-Back, które występują endemicznie w Chinach [1].

Nadmiar selenu również może okazać się niebezpieczny. Przy jednorazowym spożyciu bardzo dużej dawki (kilku gramów) dochodziło nawet do przypadków śmierci. Natomiast do objawów zatrucia przewlekłego (selenozy) należą łamliwość i utrata paznokci oraz wypadanie włosów. Może również wystąpić depresja, brak stabilności emocjonalnej, nerwowość, zaburzenia ze strony żołądka i jelit, wysypka, nieprzyjemny (czosnkowy) zapach z ust i pocenie się [1]. Nie należy więc stosować suplementów diety w ilościach przekraczających zalecane dawkowanie. Suplementacja nie powinna być ciągła. Warto również kontrolować stężenie selenu we krwi na przykład co kilka miesięcy.

Praktyczne zalecenia dietetyczne

Przykładowymi zestawami produktów pozwalającymi dostarczyć ponad 55 µg selenu w ciągu dnia mogą być:

• 100 g piersi kurczaka na obiad i 10 g orzechów brazylijskich do podwieczorku (kraj pochodzenia: Brazylia — dostępne w jednej z popularnych w Polsce sieci marketów)
• 2 jaja rozmiaru M na śniadanie, 20 g siemienia lnianego mielonego do koktajlu owocowego na drugie śniadanie
• 70 g łososia, 70 g makaronu pełnoziarnistego surowego (z pszenicy durum) – obiad (na przykład makaron z łososiem i warzywami)

Wsparcie psychologiczne i styl życia

W niniejszym artykule skupiono się na działaniu selenu na parametry obrazujące męską płodność. Konieczne jest jednak, aby na problem niepłodności patrzeć całościowo. Niezbędne są szeroko zakrojone zmiany stylu życia. Ważne jest zadbanie o prawidłową masę ciała, zbilansowaną dietę opartą na modelu śródziemnomorskim, aktywność fizyczną i rezygnację z używek. Suplementacja diety selenem jest elementem wspomagającym poprawę parametrów nasienia, jednak płodność zależy od wielu czynników i nie można tego pomijać. Jak pokazuje doświadczenie, niepłodność może wiązać się również z problemami natury psychologicznej i emocjonalnej, ponieważ wiąże się z dużym stresem dla osoby starającej się o potomstwo. W razie tego typu trudności warto zdecydować się na pomoc specjalisty, który wesprze pacjenta również w tym aspekcie.

Podsumowanie

Selen to składnik peroksydazy glutationowej. Jest to enzym o działaniu antyoksydacyjnym. Istnieją różne źródła selenu w żywności. Najbardziej kontrowersyjnym z nich mogą być orzechy brazylijskie. Aby upewnić się, że zawierają pożądane jego ilości, warto sprawdzać kraj pochodzenia produktu. Suplementacja selenem może poprawiać ruchliwość i morfologię plemników. Warto stosować go w połączeniu z witaminą E oraz innymi antyoksydantami, pamiętając o skutkach ubocznych nadmiernej suplementacji. Pacjentów należy zachęcać także do spożywania naturalnych źródeł selenu. W leczeniu niepłodności zmiany stylu życia należy jednak potraktować jako całość.

Bibliografia:

1.  Wojtasik, A., Woźniak, A., Stoś, K., Jarosz, M. (2020). Składniki mineralne. W: M. Jarosz, E. Rychlik, K. Stoś, J. Charzewska (red.), Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie (s. 273-315). Warszawa: Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny.
2. Krajowa Baza Składników Odżywczych USDA (Departamentu Rolnictwa Stanów Zjednoczonych)
3. Parekh, P. P., Khan, A. R., Torres, M. A., Kitto, M. E. (2008). Concentrations of selenium, barium, and radium in Brazil nuts. Journal of Food Composition and Analysis, 21(4), s. 332-335. https://doi.org/10.1016/j.jfca.2007.12.001
4. Sharma, A. P., Sharma, G., Kumar, R. (2022). Systematic Review and Meta-analysis on Effect of Carnitine, Coenzyme Q10 and Selenium on Pregnancy and Semen Parameters in Couples With Idiopathic Male Infertility. Urology, 161, s. 4–11. https://doi.org/10.1016/j.urology.2021.10.041
5. Barbonetti, A., Tienforti, D., Castellini, C. … Corona, G. (2024). Effect of antioxidants on semen parameters in men with oligo-astheno-teratozoospermia: a network meta-analysis. Andrology, 12(3), s. 538–552. https://doi.org/10.1111/andr.13498
6. Chen, Z., Hong, Z., Wang, S. … Weng, H. (2023). Effectiveness of non-pharmaceutical intervention on sperm quality: a systematic review and network meta-analysis. Aging, 15(10), s. 4253–4268. https://doi.org/10.18632/aging.204727
7. Türk, S., Mändar, R., Mahlapuu, R. … Kullisaar, T. (2014). Male infertility: decreased levels of selenium, zinc and antioxidants. Journal of Trace Elements in Medicine and Biology : Organ of the Society for Minerals and Trace Elements (GMS), 28(2), s. 179–185. https://doi.org/10.1016/j.jtemb.2013.12.005
8. Oluboyo, O. A., Adijeh, R. U., Onyenekwe, C. C. … Onwuasoanya, U. F. (2012). Relationship between serum levels of testosterone, zinc and selenium in infertile males attending fertility clinic in Nnewi, south east Nigeria. African Journal of Medicine and Medical Sciences, 41, suppl.51-54.
9.  https://sklep.alablaboratoria.pl/badanie/8133/selen_o31_