Jak wprowadzać pierwsze pokarmy uzupełniające do diety dziecka

Prawidłowe rozszerzanie diety o pierwsze pokarmy uzupełniające, które jest zgodne z tym, na jakim etapie rozwoju i gotowości na przyjęcie danego pokarmu jest dziecko, ma wpływ na zachowanie zdrowia i odpowiedni dalszy rozwój niemowlaka. Proces rozszerzania diety, razem z prawidłowym żywieniem matki w okresie ciąży i karmienia piersią, wchodzi w skład tzw. programowania metabolicznego. Ma ono wpływ na zapobieganie rozwojowi wielu chorób, m.in. otyłości, alergii czy cukrzycy typu 2 [1].

Spis treści

1. Schemat żywienia niemowląt w 1. roku życia
2. Harmonogram i sposób podania pokarmów
3. Jakie pokarmy mogą wywołać alergię?
4. Inne składniki diety
5. Dieta wegetariańska i wegańska
6. Metoda BLW
7. Rola rodzica w kształtowaniu preferencji żywieniowych dziecka
8. Podsumowanie

Schemat żywienia niemowląt w 1. roku życia

W pierwszych miesiącach życia niemowlęcia, gdy rozwinięte są umiejętności ssania i połykania, podstawą żywienia jest karmienie piersią. W nielicznych przypadkach karmienie pokarmem kobiecym może być przeciwwskazane lub kobieta nie może lub nie chce karmić piersią. W takich wypadkach dziecku podaje się mleko modyfikowane.

Pokarmy uzupełniające wprowadza się do diety dziecka między innymi po to, aby dostarczyć do organizmu niemowlaka dodatkowej energii oraz składników odżywczych. Dotyczy to szczególnie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, białka, żelaza, cynku. Sprawia to także, że organizm korzysta z bardziej urozmaiconej diety w dalszych etapach rozwoju [2]

Harmonogram wprowadzania pokarmów uzupełniających

Konieczność wprowadzenia do diety dziecka pokarmów uzupełniających wynika z faktu, iż zapotrzebowanie na składniki odżywcze wzrasta wraz z rozwojem dziecka i pokarm matki nie jest już w stanie w pełni go zaspokoić. To kiedy i jakie pokarmy będziemy wprowadzać do diety niemowlaka, jest uzależnione od rozwoju poszczególnych umiejętności przyjmowania pożywienia przez dziecko [2].

Pierwsze pokarmy uzupełniające powinny być podawane po 17. tygodniu życia dziecka, ale nie później niż przed ukończeniem 26. tygodnia życia [3].

Nowe produkty należy wprowadzać stopniowo i pojedynczo. W tym czasie obserwujemy reakcję dziecka na nowe produkty. Pamiętajmy, że najlepiej zaczynać od małych ilości danego pokarmu (ok. 2 – 4 łyżeczki).

Które produkty wprowadzać najpierw?

W pierwszej kolejności w diecie niemowlaka powinny zagościć typowe pokarmy, takie jak kaszki zbożowe, warzywa i owoce. Zaleca się, aby warzywa były podawane zanim wprowadzimy do diety niemowlaka owoce, gdyż ich smak jest zazwyczaj gorzej akceptowany przez dzieci.

Dzieci, u których rozszerzanie diety rozpoczyna się od warzyw, w przyszłości jedzą je chętniej. Później możemy powoli zacząć wprowadzać do diety owoce. Pomiędzy 5. a 6. miesiącem życia należy także zacząć podawać niemowlęciu produkty takie jak mięso czy jaja. Dostarczą one energię, pełnowartościowe białko oraz żelazo [3].

Siódmy miesiąc życia dziecka to ostatni dzwonek na rozpoczęcie wprowadzania pokarmów uzupełniających do jego diety.

Pomiędzy 7. a 12. miesiącem zaleca się, aby niemowlę spożywało 2 – 3 posiłki uzupełniające, które powinny stopniowo zastępować mleko. Istotne jest, aby w tym okresie podawać dziecku różnorodne pokarmy.

Preferencje żywieniowe są intensywnie kształtowane na etapie 1000 pierwszych dni życia. Z tego powodu podawanie kolejno nowych produktów o różnych smakach pomaga dziecku zapoznać się z nimi i polubić je. Stwarza to większą szansę na to, że dobre nawyki żywieniowe dziecka przetrwają do późniejszych lat [2, 4].

Co z glutenem

Pomiędzy 4. a 12. miesiącem należy wprowadzić gluten do diety dziecka, np. w postaci kaszek glutenowych, takich jak kasza manna. Tak jak w przypadku pozostałych pokarmów uzupełniających, należy zacząć od małych ilości i obserwować reakcję dziecka na nowy produkt.

Nie należy celowo zwlekać z podaniem glutenu, nawet jeśli w rodzinie dziecka są osoby chorujące na celiakię czy zmagające się z alergią na gluten [3].

Istnieją pewne badania, wskazujące na czas wprowadzenia do diety glutenu i czasem wystąpienia objawów celiakii, jednak nie na samo występowanie choroby w dzieciństwie [8] – przyp. redakcji

Konsystencja pokarmów

Dziecko w pierwszym roku życia szybko rozwija umiejętności gryzienia i żucia. Konsystencja posiłków powinna zatem stopniowo się zmieniać. Początkowo powinno to być gładkie purée, a następnie (po 7. miesiącu życia) papki zawierające grudki. Po 12. miesiącu, w celu prawidłowego rozwoju umiejętności żucia i samodzielnego jedzenia, zaleca się, aby podawać dziecku pokarmy z większymi cząstkami i unikanie nadmiernego rozdrabniania i miksowania potraw [5].

Jakie pokarmy mogą wywołać alergię?

Aktualnie obowiązuje pogląd, iż unikanie lub odraczanie podania pokarmów potencjalnie alergizujących nie wpływa na zmniejszenie ryzyka wystąpienia alergii u dziecka. Najczęstsze pokarmy uczulające to:

• mleko krowie
• jajo kurze
• pszenica
• soja
• orzechy
• ryby
• owoce morza [2]

Gluten

Gluten jest wspólną nazwą mieszaniny białek, występujących w zbożach. Niektóre dzieci nie tolerują glutenu, co przejawie się alergią na gluten, która zazwyczaj mija wraz z wiekiem. Część niemowlaków może natomiast cierpieć na celiakię (chorobę trzewną), czyli trwałą nietolerancję glutenu.

Do niedawna zalecano, aby glutenu nie wprowadzać ani zbyt późno, ani zbyt wcześnie do diety niemowlęcia. Optymalnym czasem był okres między 4. a 7. miesiącem życia. Badania naukowe pokazują, iż czynniki takie jak karmienie piersią, długość karmienia piersią czy wiek dziecka, w którym zostaje mu podany gluten, nie mają wpływu na ryzyko wystąpienia celiakii u niemowlaka.

Gluten należy więc wprowadzać tak, jak pozostałe pokarmy uzupełniające – stopniowo, w niewielkich ilościach i obserwując reakcję dziecka [2, 3].

Mleko krowie

Nie należy podawać dziecku mleka krowiego jako głównego posiłku lub napoju przed ukończeniem 1. roku życia. Po ukończeniu 12. miesiąca życia nie należy przekraczać dawki 500 ml mleka krowiego na dobę. Zawiera ono małe ilości żelaza i dodatkowo utrudnia jego wchłanianie, co sprzyja występowaniu niedokrwistości. Dodatkowo, podanie zbyt wcześnie mleka krowiego lub w zbyt dużej ilości, może skutkować powstaniem stanów zapalnych jelit i niewidocznym krwawieniem z przewodu pokarmowego. To w konsekwencji również prowadzić może do anemii.

Mleko krowie zawiera zbyt dużo białka i soli mineralnych, przez co nadmiernie obciąża nerki i może zaburzać cały metabolizm organizmu. Zbyt wczesne podanie dziecku mleka krowiego sprzyja rozwojowi alergii na mleko [3].

Mleko kozie lub owcze

Nie należy stosować takiego mleka u niemowląt poniżej 12. miesiąca życia. Zawiera ono zbyt duże stężenie składników mineralnych, niedostateczną zawartość kwasu foliowego czy witaminy B12. Spożywanie takiego mleka, nawet przez starsze dzieci, może skutkować wystąpieniem niedokrwistości z niedoboru kwasu foliowego lub witaminy B12 [3].

Jaja

Jajo, a szczególnie żółtko, jest bardzo wartościowym źródłem tłuszczu, kalorii, witamin z grupy B i żelaza. Nie należy się go obawiać. Wprowadzanie go do diety powinno przebiegać w ten sam sposób, co pozostałych pokarmów uzupełniających. Nie ma aktualnie dowodów uzasadniających opóźnianie tej decyzji lub rezygnowanie z jaj w jadłospisie dziecka. Dotyczy to także przypadku rodzinnego obciążenia chorobą alergiczną. Należy jednak pamiętać, że nie należy podawać dziecku surowych jaj, gdyż grozi to zakażeniem Salmonellą[2, 3].

Inne składniki diety

Tłuszcze

U niemowląt i małych dzieci nie zaleca się ograniczania podaży tłuszczu z dietą. Powinno się stosować wartościowe tłuszcze jako dodatek np. do zup. Mogą to być tłuszcze takie jak masło czy oleje roślinne, np. oliwa, olej rzepakowy [2].

Woda

W celu zaspokojenia pragnienia u dziecka należy mu podawać do picia czystą wodę. Optymalna jest woda źródlana lub woda mineralna niskozmineralizowana, ubogosodowa, ubogosiarczanowa [2].

Soki

Dzieci mogą spożywać wyłącznie soki 100%, przecierowe, bez dodatku cukru, pasteryzowane lub świeżo przygotowywane w domu. Zgodnie z zaleceniami American Academy of Pediatrics nie należy podawać soków dzieciom przed ukończeniem 12. miesiąca życia [6]. Zamiast tego należy zachęcać dziecko do spożywania świeżych owoców i warzyw.

Sól i cukier

Zgodnie z obecnymi zaleceniami należy unikać w diecie niemowlaka używania soli oraz cukru. Podawanie niesłodzonych i niesolonych pokarmów uzupełniających zaleca się nie tylko z powodu długofalowego wpływu na zdrowie dziecka, ale także kształcenia właściwych przyzwyczajeń i preferencji żywieniowych w późniejszym życiu [4].

Dieta wegetariańska i wegańska

Niemowlęta i małe dzieci żywione zgodnie z zasadami diety wegetariańskiej powinny spożywać dostateczną ilość (ok. 500 ml) mleka kobiecego lub modyfikowanego oraz produkty mleczne. Dieta wegańska natomiast wymaga specjalistycznego poradnictwa i odpowiedniej suplementacji, aby zapewnić prawidłową podaż wszystkich niezbędnych składników odżywczych [2].

Metoda BLW

W ostatnim czasie bardzo wiele słyszy się o metodzie BLW stosowanej podczas wprowadzania pokarmów uzupełniających do diety niemowlaka.

BLW czyli z angielskiego „Baby-Led Weaning” to alternatywna metoda rozszerzania diety niemowląt. W języku polskim tłumaczy się to jako „Bobas Lubi Wybór”. W skrócie, metoda ta polega na karmieniu, które jest sterowane przez dziecko.

Metoda BLW opiera się na pominięciu lub ograniczeniu etapu karmienia dziecka łyżeczką. Niemowlę samodzielnie poznaje nowe pokarmy poprzez jedzenie palcami. W późniejszych etapach przyzwyczaja się dziecko do używania sztućców. Należy pamiętać, że metodę tę można wprowadzać, tak jak przy tradycyjnym wprowadzaniu pokarmów uzupełniających, tylko jeżeli dziecko potrafi samodzielnie siedzieć.

Metoda ta ma zarówno swoje plusy, jak i minusy. Zaletami BLW jest nauka samodzielnego jedzenia oraz pozytywny wpływ na samoregulację mechanizmów apetytu i sytości. Badania pokazują także, że dzieci karmione metodą BLW są mniej skłonne do grymaszenia.

Wady metody BLW to między innymi zagrożenie związane z tym, że rodzice będą podawać dziecku pokarmy z własnego talerza, które nie są odpowiednie dla niemowlaka na tym etapie rozwoju. Istnieje też niebezpieczeństwo niedoborów energii i żelaza.

Wciąż nie wiadomo, czy metoda BLW jest całkowicie bezpieczna i jakie są jej ewentualne odległe następstwa dla zdrowia dziecka. Nie podlega jednak wątpliwości, że metoda ta uczy pozytywnych zachowań i warto wprowadzić chociaż część jej założeń do karmienia niemowlaka [4, 7].

Rola rodzica w kształtowaniu preferencji żywieniowych dziecka

Największe znaczenie przy wprowadzaniu pokarmów uzupełniających ma nauczenie się przez rodziców właściwego odczytywania potrzeb dziecka i unikanie podawania dziecku na siłę większych objętości pokarmu niż w danej chwili potrzebuje.

Rodzic decyduje o tym co, kiedy i jak zostanie wprowadzone do diety niemowlaka. Dziecko decyduje jaką objętość posiłku spożyje. Może ono zjadać zarówno mniejszą, jak i większą ilość pokarmu, niż jest to zalecane w schemacie żywienia.

Najpewniejszym sposobem na sprawdzenie tego, czy dieta zaspakaja potrzeby energetyczne dziecka, jest kontrolowanie przyrostów masy oraz długości ciała na siatkach centylowych. Podczas rozszerzania diety i wprowadzania nowych produktów do jadłospisu dziecka dopuszcza się przejściowe zwolnienie tempa przyrostu masy ciała i spadek nawet o 2 kanały centylowe [2].

Podsumowanie

Okres wprowadzania do diety niemowlęcia pokarmów uzupełniających jest niezwykle ważny. To właśnie wtedy organizm dziecka bardzo intensywnie się rozwija i potrzebuje odpowiednio zbilansowanego jadłospisu. Należy pamiętać, że niemowlę to nie „mały dorosły”. Jego układ pokarmowy nie jest dostosowany do pokarmów z rodzinnego stołu.

Jego posiłki powinny być odpowiednio skomponowane i przygotowane. W rozszerzaniu diety dziecka bardzo ważnym elementem jest cierpliwość i konsekwencja. Nie należy forsować nic na siłę i przede wszystkim należy obserwować reakcje i zachowania dziecka podczas włączania nowego produktu do diety.

Piśmiennictwo:

1. Kinsner, M. & Kazimierska, A. (2018). Programowanie metaboliczne. Postępy Nauk o Zdrowiu, 2, 5-18
2. Szajewska, H. (2017) Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży. Kraków. Medycyna Praktyczna, 46-50
3. Horvath, A. & Szajewska, H. (2014). Poradnik żywienia niemowląt. Krok po kroku od narodzin do pierwszych urodzin. Medycyna Praktyczna, 46-76
4. Szajewska, H., Socha, P., Horvath, A., Rybak, A., Dobrzańska, A., Borszewska-Kornacka, M., Chybicka, A., Czerwionka-Szaflarska, M.,Gajewska, D., Helwich, E., Książyk, J., Mojska, H., Stolarczyk, A. & Werek, H. (2014) Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Standardy medyczne, 11, 321-338
5. https://1000dni.pl/kalendarz-zywienia
6. https://www.aappublications.org/news/2017/05/22/FruitJuice052217
7. Brown, A., Jones, S.W. & Rowan, H. (2017). Baby-Led Weaning: The Evidence to Date. Current Nutrition Reports, 6, 148–156. https://doi.org/10.1007/s13668-017-0201-2
8. Szajewska, H., Shamir, R., Stróżyk, A., Chmielewska, A., Zalewski, B. M., Auricchio, R., Koletzko, S., Korponay-Szabo, I. R., Mearin, M. L., Meijer, C., Ribes-Koninckx, C., Troncone, R., & PreventCD project group (2022). Systematic review: early feeding practices and the risk of coeliac disease. A 2022 update and revision. Alimentary pharmacology & therapeutics, 10.1111/apt.17290. Advance online publication. https://doi.org/10.1111/apt.17290

• Data pierwotnej publikacji: 11.01.2021
• Data ostatniej aktualizacji o wyniki badań: 28.11.2022