Owoce leśne. 8 owocowych skarbów polskich lasów i sadów

Wraz z sezonem letnim częściej wybieramy się do lasów, żeby odpocząć od zgiełku miast czy pobyć z naturą. Lasy kryją w sobie wiele niesamowitych roślin, a wśród nich przeróżne owoce leśne. Czy wiesz, że ostrężyna i ożyna to inna nazwa pospolicie nam znanych jeżyn? Jakie inne ciekawe informacje i korzystne dla zdrowia właściwości skrywają owoce leśne? 

Maliny

Maliny to owoce lubiane przez wiele osób ze względu na ich smak i wiele możliwości wykorzystania kulinarnego. Oprócz walorów smakowych posiadają one liczne cenne właściwości odżywcze. Maliny są jednym z produktów o najwyższej zawartości błonnika pokarmowego, dostarczając go w ilości 6,5g/100g.

Zawierają one między innymi magnez, potas, witaminę K, wapń i żelazo [1]. W nasionach obecne są również witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, w tym karotenoidy i tokoferole. Z drugiej strony miąższ obfituje w rozpuszczalną w wodzie witaminę C (26,2 mg/100 g) [2].

Co odpowiada za czerwony kolor malin? Są to antocyjany, należące do flawonoidów, które stanowią około 25% zdolności antyoksydacyjnej malin. Drugą główną grupą polifenoli obecnych w malinach są elagotaniny [1].

Skład fenolowy malin zmienia się przez cały okres wzrostu i dojrzewania. Gdy maliny są zielone, poziom tanin jest wysoki, a zmniejsza się w okresie okresu dojrzewania. Co więcej, poziom fitozwiązków i antocyjanów w porcji malin świeżo zebranych i mrożonych jest podobny [2].

Składniki odżywcze zawarte w malinach sprawiają, że ich spożywanie odpowiada założeniom diety zmniejszającej ryzyko rozwoju cukrzycy. Jest to możliwe dzięki niskiej ich energetyczności (52kcal/100g). Są źródłem niewielkiej ilości węglowodanów (12g/100g) oraz składników polifenolowych (m.in. antocyjany i elagotaniny) [1]. 

Maliny zajmują szczególną pozycję wśród owoców jagodowych ze względu na ich wartości odżywcze. Warto podkreślić ich niską zawartość kilokalorii, tłuszczu i tłuszczów nasyconych, a wysoką zawartość błonnika. Maliny dostarczają także wiele polifenolowych związków przeciwutleniających. Związki te uczestniczą w łagodzeniu szkodliwego wpływu stresu oksydacyjnego na komórki. Co więcej, odgrywają istotną rolę w zmniejszaniu ryzyka wystąpienia chorób przewlekłych [2].

Jeżyny

Jeżyny cechują się wysoką zawartością antocyjanów i elagotanin oraz innych związków fenolowych. Wspomniane substancje przyczyniają się do ich wysokiej zdolności antyoksydacyjnej. Skład chemiczny jeżyn różni się w zależności od warunków uprawy, stadium dojrzałości czy warunków przechowywania [3].

Krzewy jeżyn obficie rosną w lasach, zaroślach lub na wzgórzach. Tolerują one ubogie gleby, łatwo kolonizując nieużytki i rowy [4]. Jeżyny są najczęściej spożywane w stanie świeżym. Mogą być również przetwarzane do dżemów, owoców liofilizowanych czy soków. Wykorzystywane są także do produkcji suplementów diety [3].

Jeżyny są bogatym źródłem witamin, takich jak witamina A i witaminy z gupy B. Znajdziemy w nich również wapń oraz związki polifenolowe, jak antocyjany i kwas elagowy [5]. Ze względu na zawartość antyoksydantów, pomagają wzmacniać odporność, obniżając ryzyko rozwoju nowotworów [4]. Związki fenolowe zawarte w jeżynach wykazują działanie ochronne przeciwko chorobom sercowo-naczyniowym. Jest to możliwe dzięki wygaszaniu wolnych rodników [3].

Za kolor jeżyn również odpowiadają antocyjany, a szczególnie pochodne cyjanidyny [5]. Ich najlepsze walory smakowe osiągane są w fazie pełnej dojrzałości. Wówczas kolor jeżyn zmienia się z czarnego błyszczącego na czarny matowy. Podczas przetwarzania i przechowywania zawartość antocyjanów w tych owocach zmniejsza się o około 30% [6].

Borówki

Borówki zawierają wiele związków bioaktywnych, w tym polifenole, kwasy fenolowe i pochodne stilbenu. Antocyjany to jedne ze składników bioaktywnych obecnych w tych owocach. Poziom antocyjanów w borówkach zależy od ich wielkości, fazy dojrzewania, warunków środowiskowych i przechowywania. Obecne są głównie w skórce owoców. Wysoka zawartość antocyjanów jest wskaźnikiem zdolności antyoksydacyjnych borówek [5].

Borówki są bogate w mikroelementy, błonnik i polifenole, ale są niskokaloryczne (57 kcal/ 100 g). Różnią się one od innych owoców jagodowych, jak maliny tym, że zawierają różne rodzaje polifenoli. Na przykład, borówki nie zawierają elagotanin w przeciwieństwie do malin, ale są szczególnie bogate w antocyjany. W borówkach zidentyfikowano co najmniej 25 strukturalnie różnych antocyjanów. Co ciekawe, w Stanach Zjednoczonych borówki amerykańskie zostały uznane za główne źródło antocyjanów w diecie [7].

Antocyjany zawarte w borówkach mogą wpływać korzystnie na wzrok poprzez zwiększenie regeneracji rodopsyny. Inne właściwości zdrowotne wynikające z obecności tych związków to działanie przeciwzapalne. Warto wspomnieć też o działaniu zmniejszającym ryzyko rozwoju chorób serca [8].

Dereń jadalny

Dereń jadalny to krzew, którego owoce mają oliwkowy kształt. Dojrzałe owoce zwykle są czerwone, a ich smak jest słodko-kwaśny. Można spożywać je na surowo lub w postaci dżemów, soków czy syropów. Owoce derenia jadalnego są bogatym źródłem antocyjanów, związków fenolowych czy flawonoidów. Ilość tych związków zależy między innymi od warunków pogodowych i geograficznych oraz stopnia dojrzałości owoców [9]. W owocach derenia jadalnego notuje się również wysoką zawartość karotenoidów [10]. 

Tradycyjne zastosowanie derenia jadalnego obejmuje np. leczenie biegunki, nieswoistych zapaleń jelit i gorączki. W Turcji używa się owoców tego krzewu do leczenia zaburzeń żołądkowo-jelitowych i biegunki. W Chinach czy Iranie jest on głównym składnikiem produktów roślinnych stosowanych w leczeniu cukrzycy [9].

Tarnina

Tarnina to ciernisty krzew, który jest powszechnie spotykany w Polsce. Owoce, nazywane tarkami swoją fioletowo-granatową barwę zawdzięczają dużej ilości antocyjanów. Tarki zawierają także inne flawonoidy – głównie kamferol. Do innych związków obecnych w tych owocach zaliczamy błonnik pokarmowy, sterole, witaminę C i E [11].

Owoce tarniny są bogate w węglowodany. Wśród owoców leśnych zawierają najwięcej cukrów na 100 g, ale wcale nie są słodkie. Dlaczego tak jest? Otóż w składzie tarek znajduje się duża ilość garbników i kwasów organicznych. Wymienione związki odpowiadają za cierpki i kwaśny posmak owoców. Z powodu dużej ilości garbników owoce tarniny są jadalne dopiero po pierwszych przymrozkach. Ich okres dojrzewania przypada na sierpień, ale znajdziemy je na krzaku aż do zimy [11].

Głóg

Głóg to najstarsza znana roślina wykorzystywana w medycynie europejskiej. Suszone owoce głogu są tradycyjnie stosowane w medycynie chińskiej jako środek wspomagający trawienie. Często robi się z nich dżem, galaretki, cukierki czy wino. Obecnie roślina ta jest także popularnym suplementem na rynku amerykańskim [12]. Dostępne są również leki z dodatkiem głogu.

Głóg jest tradycyjnie stosowany w leczeniu astmy, nadciśnienia, dyslipidemii czy niestrawności. Najbardziej znaczące dowody na korzyści kliniczne tego owocu dotyczą jego użycia w przewlekłej zastoinowej niewydolności serca. Jednak, co istotne głóg nie powinien zastępować konwencjonalnych terapii niewydolności serca [12].

Jarzębina

Jarzębina to drzewo powszechnie uprawiane jako roślina ozdobna. Jego owoce w krajach Europy Północnej tradycyjnie wykorzystuje się do produkcji dżemów, syropów czy wyrobów cukierniczych. W medycynie ludowej jarzębina stosowana była w leczeniu zaburzeń żołądkowo-jelitowych oraz jako środek przeciwzapalny [13].

Jarzębina jest bogata w kwasy organiczne, karotenoidy, mikroelementy, kwas askorbinowy i związki fenolowe [13]. Związki zawarte w owocach jarzębiny mają znaczący udział w ich aktywności antyoksydacyjnej [14].

Żurawina

Żurawina rzadko spożywana jest na surowo ze względu na kwaśny i gorzki smak. Z tego powodu do produktów żurawinowych często dodaje się cukier. Żurawina spożywana jest głównie w postaci soków, sosów czy jako suszone słodzone owoce. Sproszkowana żurawina i jej ekstrakty stosowane są w produktach spożywczych i suplementach diety [15].

Żurawina zawiera wyjątkowo dużą ilość antocyjanów, co wpływa na jej kolor. Zawartość antocyjanów wzrasta wraz z dojrzewaniem owoców, ale zależy również od ich odmiany i wielkości. Żurawina zawiera również kwasy fenolowe ^[15].

Usuwanie skórki i nasion czy degradacja termiczna w produkcji soków prowadzi do znacznych strat fitozwiązków w żurawinie. Największe straty dotyczą antocyjanów i sięgają one >50% ^[15].

Kobiety mają o połowę większe ryzyko wystąpienia epizodu infekcji dróg moczowych (ang. Urinary Tract Infections, UTI) w ciągu całego życia niż mężczyźni. Najczęstszym podejściem terapeutycznym do tych infekcji jest stosowanie antybiotyków. Z tego względu nieantybiotykowe metody zapobiegania rozwoju infekcji dróg moczowych są przedmiotem zainteresowania klinicystów.

Żurawina jest często stosowana przez kobiety w celu zapobiegania UTI. Niektóre badania sugerują, że spożywanie soku żurawinowego lub suplementów żurawinowych może zmniejszyć częstość występowania UTI u zdrowych kobiet. Jednak konieczne są dalsze badania w celu potwierdzenia tych wyników [16].

Zaproponowano kilka mechanizmów działania żurawiny w zapobieganiu infekcji dróg moczowych. Zwraca się szczególną uwagę na zaburzanie adhezji bakterii do receptorów komórek pęcherza moczowego. Jeśli bakterie nie mogą związać się z komórką, nie będą w stanie się rozwijać i wywoływać infekcji [15].

Podsumowanie

Podczas wizyty w lesie można spotkać wiele różnych owoców leśnych, które są źródłem cennych wartości odżywczych. Należą do nich między innymi maliny, jeżyny, borówki, owoce derenia jadalnego, tarniny, jarzębiny czy głogu i żurawina. Każde z nich dostarcza różnych związków odżywczych. To, co je łączy, to zawartość antocyjanów i innych flawonoidów, polifenoli, witamin i składników mineralnych. Wiąże się to również z wieloma korzystnymi działaniami dla zdrowia. 

Bibliografia:

1. Burton-Freeman, B. M., Sandhu, A. K., & Edirisinghe, I. (2016). Red raspberries and their bioactive polyphenols: Cardiometabolic and neuronal health links. In Advances in Nutrition (Vol. 7, Issue 1). https://doi.org/10.3945/an.115.009639
2. Rao, A. V., & Snyder, D. M. (2010). Raspberries and human health: A review. In Journal of Agricultural and Food Chemistry (Vol. 58, Issue 7). https://doi.org/10.1021/jf903484g
3. Kaume, L., Howard, L. R., & Devareddy, L. (2012). The blackberry fruit: A review on its composition and chemistry, metabolism and bioavailability, and health benefits. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 60(23). https://doi.org/10.1021/jf203318p
4. Verma, R., Gangrade, T., Punasiya, R., & Ghulaxe, C. (2014). Rubus fruticosus (blackberry) use as an herbal medicine. In Pharmacognosy Reviews (Vol. 8, Issue 16). https://doi.org/10.4103/0973-7847.134239
5. Baby, B., Antony, P., & Vijayan, R. (2018). Antioxidant and anticancer properties of berries. In Critical Reviews in Food Science and Nutrition (Vol. 58, Issue 15). https://doi.org/10.1080/10408398.2017.1329198
6. Skrovankova, S., Sumczynski, D., Mlcek, J., Jurikova, T., & Sochor, J. (2015). Bioactive compounds and antioxidant activity in different types of berries. In International Journal of Molecular Sciences (Vol. 16, Issue 10). https://doi.org/10.3390/ijms161024673
7. Wood, E., Hein, S., Heiss, C., Williams, C., & Rodriguez-Mateos, A. (2019). Blueberries and cardiovascular disease prevention. In Food and Function (Vol. 10, Issue 12). https://doi.org/10.1039/c9fo02291k
8. Ma, L., Sun, Z., Zeng, Y., Luo, M., & Yang, J. (2018). Molecular mechanism and health role of functional ingredients in blueberry for chronic disease in human beings. In International Journal of Molecular Sciences (Vol. 19, Issue 9). https://doi.org/10.3390/ijms19092785
9. Hosseinpour-Jaghdani, F., Shomali, T., Gholipour-Shahraki, S., Rahimi-Madiseh, M., & Rafieian-Kopaei, M. (2017). Cornus mas: A review on traditional uses and pharmacological properties. In Journal of Complementary and Integrative Medicine (Vol. 14, Issue 3). https://doi.org/10.1515/jcim-2016-0137
10. Dinda, B., Kyriakopoulos, A. M., Dinda, S., Zoumpourlis, V., Thomaidis, N. S., Velegraki, A., Markopoulos, C., & Dinda, M. (2016). Cornus mas L. (cornelian cherry), an important European and Asian traditional food and medicine: Ethnomedicine, phytochemistry and pharmacology for its commercial utilization in drug industry. In Journal of Ethnopharmacology (Vol. 193). https://doi.org/10.1016/j.jep.2016.09.042
11. Martowicz, M., & Kosiba, M. (n.d.). Analiza fizykochemiczna kwiatów i owoców tarniny – krzewu , od którego pochodzi nazwa miasta Tarnowa Physico-chemical analysis of flowers and sloes of blackthorn – the shrub from which the name of the town of Tarnow originates.
12. Dahmer, S., & Scott, E. (2010). Health effects of hawthorn. In American Family Physician (Vol. 81, Issue 4).
13. Bobinaitė, R., Grootaert, C., Van Camp, J., Šarkinas, A., Liaudanskas, M., Žvikas, V., Viškelis, P., & Rimantas Venskutonis, P. (2020). Chemical composition, antioxidant, antimicrobial and antiproliferative activities of the extracts isolated from the pomace of rowanberry (Sorbus aucuparia L.). Food Research International, 136. https://doi.org/10.1016/j.foodres.2020.109310
14. Zymone, K., Raudone, L., Raudonis, R., Marksa, M., Ivanauskas, L., & Janulis, V. (2018). Phytochemical profiling of fruit powders of twenty Sorbus L. Cultivars. Molecules, 23(10). https://doi.org/10.3390/molecules23102593
15. Blumberg, J. B., Camesano, T. A., Cassidy, A., Kris-Etherton, P., Howell, A., Manach, C., Ostertag, L. M., Sies, H., Skulas-Ray, A., & Vita, J. A. (2013). Cranberries and their bioactive constituents in human health. In Advances in Nutrition (Vol. 4, Issue 6). https://doi.org/10.3945/an.113.004473
16. Fu, Z., Liska, D. A., Talan, D., & Chung, M. (2017). Cranberry reduces the risk of urinary tract infection recurrence in otherwise healthy women: A systematic review and meta-analysis. Journal of Nutrition, 147(12). https://doi.org/10.3945/jn.117.254961