Cynk w diecie mężczyzn. Kluczowy składnik dla zdrowia reprodukcyjnego

Niepłodność to coraz powszechniejszy problem, z którym mierzą się zarówno kobiety, jak i mężczyźni. Przyczyny tego stanu bywają bardzo zróżnicowane. Wiadomo już, że dieta może być istotnym czynnikiem, który pozwala wspomóc jego leczenie. W kontekście męskiej płodności istnieje kilka kluczowych składników, które mogą ją poprawiać. Należy do nich na przykład cynk. Ważny jest jednak całokształt diety, odpowiednia masa ciała i właściwy styl życia, obejmujący regularną aktywność fizyczną.

Jak więc cynk wpływa na jakość plemników, stężenie testosteronu we krwi i inne parametry obrazujące męską płodność? Czym właściwie jest niepłodność? Jakie są zalecenia dotyczące spożycia cynku u mężczyzn? Odpowiedź na te pytania znajduje się w niniejszym artykule.

Czym jest niepłodność i jakie są jej przyczyny u mężczyzn?

Niepłodność to coraz częstszy problem, dotykający według WHO około jednej na sześć osób w wieku reprodukcyjnym [1]. Jest to stan, gdy po 12 miesiącach regularnego współżycia seksualnego bez stosowania środków antykoncepcyjnych, parze nie udaje się uzyskać ciąży [1].

Niepłodność może dotyczyć zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Główne przyczyny męskiej niepłodności to problemy z wytryskiem nasienia, brak lub mała liczba plemników, a także ich nieprawidłowa morfologia [1]. Do źródeł tych problemów należą niedrożność dróg wyprowadzających nasienie, zaburzenia hormonalne, niewydolność jąder w zakresie produkcji plemników (na przykład z powodu chemioterapii) oraz czynniki wpływające na ich morfologię (na przykład stosowanie sterydów anabolicznych) [1]. Negatywne oddziaływanie na płodność ma również palenie papierosów, nadmierne spożycie alkoholu, jak i nieprawidłowa masa ciała [1].

Podstawowe informacje dotyczące cynku

Cynk to składnik mineralny, który znaleźć można w mięsie, podrobach, serach podpuszczkowych, pełnoziarnistym pieczywie, kaszy gryczanej, owocach morza (ostrygach), pestkach dyni, nasionach słonecznika i sezamu, orzechach czy jajach [2,3]. Najlepiej wchłania się z produktów zwierzęcych, jednak należy pamiętać, że niektóre z nich zawierają duże ilości niekorzystnych kwasów tłuszczowych. Ogólne wchłanianie z diety kształtuje się na poziomie 20-40%. Zwiększa je obecność kwasu cytrynowego i niektóre aminokwasy. Obniżane jest z kolei przez fityniany, błonnik, szczawiany, alkohol, miedź, żelazo niehemowe i wapń. Z tego powodu przy stosowaniu suplementów cynku oraz wymienionych składników, warto nie robić tego jednocześnie. [2]

W organizmie człowieka cynk jest składnikiem ponad 300 enzymów. Bierze udział w przemianie makroskładników pokarmowych. Jest istotny dla produkcji i funkcji wielu hormonów. Cynk zapewnia również stabilność błon komórkowych, bierze udział w metabolizmie alkoholu, odpowiada za odczuwanie smaku i zapachu. Jest też ważny dla zapewnienia odpowiedniej odporności. Ponadto może wpływać na plastyczność synaps i proces zapamiętywania oraz uczenia się. [2]

Średnie dzienne zapotrzebowanie dorosłych mężczyzn na cynk to 9,4 mg. Rekomendowane dzienne spożycie to natomiast 11 mg. Do konsekwencji niedoboru tego składnika w diecie należą niedobór wzrostu, zaburzenia węchu i smaku, opóźnione dojrzewanie płciowe, zaburzenia odporności i funkcji poznawczych oraz wtórna niedoczynność tarczycy [2].

Cynk w męskiej diecie — na co zwrócić uwagę?

Dieta jest bez wątpienia czynnikiem wpływającym na męską płodność. Obniżać ją może spożywanie żywności wysokoprzetworzonej, duża podaż nasyconych kwasów tłuszczowych, izomerów trans kwasów nienasyconych i cholesterolu. Z kolei wspomagać płodność mężczyzn mogą oleje roślinne zawierające kwas alfa-linolenowy z grupy omega-3, na przykład olej rzepakowy. Ważna jest odpowiednia podaż witaminy E, C, B₁₂, folianów. Istotne jest również dostarczanie odpowiednich ilości cynku i selenu. [4]

Cynk odgrywa szczególną rolę we wspieraniu męskiej płodności. Świadczą o tym z pewnością wysokie stężenia tego składnika w męskich narządach płciowych, na przykład w prostacie czy jądrach. W plemnikach również obserwuje się wysoki poziom cynku. Jego niedobory mogą prowadzić do zaburzeń erekcji i wytwarzania plemników, jak również do wystąpienia nieprawidłowego stężenia testosteronu we krwi. Nieodpowiednia podaż cynku może skutkować również spadkiem jakości nasienia, a w skrajnych przypadkach — zahamowaniem procesu spermatogenezy. Wszystkie te sytuacje mogą utrudniać uzyskanie ciąży. [4]

Jak cynk wpływa na płodność męską? Wyniki badań naukowych

1. Wpływ na liczebność, morfologię i mobilność plemników

W badaniu randomizowanym autorstwa Wonga i wsp. [5] udział wzięło 211 mężczyzn, w tym 103 zmagających się z niepłodnością. Porównywano wpływ suplementacji diety kwasem foliowym (5 mg) + placebo, siarczanem cynku (66 mg) + placebo, kwasem foliowym (5 mg) + siarczanem cynku (66 mg) oraz dwiema tabletkami placebo na ruchliwość, stężenie oraz morfologię plemników. Interwencja trwała 26 tygodni. W grupie otrzymującej oba składniki zaobserwowano wzrost całkowitej liczby prawidłowych plemników o 74%, porównując z początkiem badania.

W innym badaniu również sprawdzano, jak suplementacja siarczanem cynku (66 mg), kwasem foliowym (5 mg), obiema substancjami lub placebo wpłynie na parametry jakości nasienia. Interwencję trwającą 6 miesięcy przeprowadzono wśród 112 mężczyzn po zabiegu usunięcia żylaków powrózkowych. Zabieg ten ma na celu poprawę przebiegu procesu spermatogenezy i tym samym jakości spermy. Wykazano, że suplementacja obydwoma składnikami w sposób istotny wpłynęła pozytywnie na większość ocenianych parametrów, w tym na liczbę i ruchliwość komórek. Przyjmowanie samego cynku pozwoliło na istotną poprawę morfologii plemników w stosunku do stanu sprzed zabiegu, nie wpłynęło jednak na ich ruchliwość i liczbę. Warto dodać, że sam zabieg wpłynął na poprawę parametrów jedynie w umiarkowany sposób [6].

Kolejne randomizowane badanie kliniczne opierało się na suplementacji diety cynkiem elementarnym (30 mg) lub 5 mg kwasu foliowego albo placebo przez pół roku. W grupach było łącznie 1773 uczestników. Autorzy nie wykazali pozytywnego wpływu suplementacji cynkiem ani kwasem foliowym na parametry nasienia. Dodatkowo zaobserwowano wzrost fragmentacji DNA plemników w grupach badanych, co jest zjawiskiem niekorzystnym [7].

W badaniu Omu i wsp. [8] analizowano, jak suplementacja siarczanem cynku wpłynie na ruchliwość plemników u 100 mężczyzn z astenozoospermią. Pojęcie to oznacza nieprawidłową ich ruchliwość. Preparat przyjmowany był w dawce 250 mg dwa razy dziennie przez 3 miesiące. Grupa kontrolna otrzymywała placebo. Wykazano istotną poprawę w zakresie liczby plemników, ruchliwości i zdolności zapłodnienia, a także zmniejszenie częstości występowania przeciwciał przeciwko plemnikom w grupie badanej. Zaobserwowano również poprawę dotyczącą parametrów stanu zapalnego w nasieniu.

Alsalman i wsp. [9] również udowodnili skuteczność suplementacji siarczanem cynku u pacjentów z astenozoospermią. W ich badaniu przyjmowano go w dawce 220 mg dwa razy dziennie przez 3 miesiące. Zaobserwowano istotne zmniejszenie parametrów stanu zapalnego w nasieniu.

W innym badaniu wykazano, że suplementacja 66 mg siarczanu cynku i 5 mg kwasu foliowego może zwiększać zawartość plemników w nasieniu. Interwencja trwała 26 tygodni i objęła 87 mężczyzn, w tym 40 zmagających się z niepłodnością [10].

Ciekawe badanie przeprowadzono również wśród 43 niepłodnych mężczyzn, w tym niektórych z cukrzycą. Interwencja polegała na suplementacji 25 mg siarczanu cynku przez 64 dni. Takie postępowanie przyczyniło się do istotnego zmniejszenia częstości występowania deformacji plemników u mężczyzn z cukrzycą. Ponadto suplementacja przyczyniła się do poprawy ich ruchliwości (typu A, B, C) i ograniczyła występowanie nieprawidłowej fragmentacji DNA [11].

2. Wpływ na stężenie testosteronu we krwi

Badanie randomizowane na ten temat przeprowadzili Dadgar i wsp. [12]. Objęto nim na okres trzech miesięcy mężczyzn z niepłodnością idiopatyczną. Porównywano skuteczność pentoksyfiliny (leku stosowanego w zaburzeniach krążenia), cynku, połączenia obu substancji i placebo. W grupach przyjmujących cynk odnotowano istotny wzrost stężenia hormonów płciowych we krwi. Poprawie uległa również morfologia plemników oraz fragmentacja DNA.

W innym badaniu (na grupie 14 zdrowych mężczyzn) obserwowano wpływ suplementacji preparatu zawierającego cynk na stężenie hormonów płciowych we krwi. Nie zaobserwowano zmian w poziomie wolnego oraz całkowitego testosteronu. Należy jednak zauważyć, że grupa badana była mała, a pacjenci nie zmagali się z niepłodnością [13].

3. Cynk w połączeniu z różnymi antyoksydantami

W randomizowanym badaniu klinicznym z próbą kontrolną Tsounapi i wsp. [14] porównywali skuteczność: awanafilu (leku na zaburzenia erekcji), suplementacji preparatem Profertil, przyjmowania L-karnityny i połączenia awanafilu z Profertilem na jakość nasienia. Jedna grupa nie podlegała żadnej interwencji. W skład preparatu Profertil wchodził cynk, kwas foliowy, witamina E, glutation, L-karnityna, L-arginina. Badaniem objęto 217 mężczyzn z oligoastenospermią (zbyt mała liczba i ruchliwość plemników). Porównując z punktem początkowym, w grupach przyjmujących awanafil, Profertil lub ich połączenie odnotowano istotną poprawę ruchliwości plemników. W grupach tych poprawiły się też wyniki hipoosmotycznego testu pęcznienia. Oznaczało to wzrost liczby plemników żywych w ejakulacie.

W innym badaniu randomizowanym (z podwójną próbą ślepą) badano wpływ suplementacji antyoksydantami na stężenie, mobilność oraz budowę plemników. W skład suplementu wchodziły: L-karnityna, L-arginina, glutation, koenzym Q10, kwas foliowy, witamina B12, selen i cynk. Grupa kontrolna otrzymywała placebo. Interwencja trwała pół roku. Wyraźniejszą poprawę spermiogramu wykazano w grupie badanej (69% kontra 22% mężczyzn z prawidłowymi wynikami). Do ciąży u partnerki doszło w 10/42 przypadków w grupie badanej i 2/41 w grupie kontrolnej [15].

Badanie randomizowane z podwójną próbą ślepą przeprowadzili także Steiner i wsp. [16]. Wzięło w nim udział 174 mężczyzn, w tym u 85 zastosowano suplementację. Otrzymywali oni raz dziennie witaminę C (500 mg), witaminę E (400 mg), selen (0,2 mg), L-karnitynę (1 g), cynk (20 mg), kwas foliowy (1 mg) i likopen (10 mg) przez 3-6 miesięcy. Pary starały się o naturalne poczęcie przez 3 pierwsze miesiące oraz o ciążę w wyniku inseminacji wewnątrzmacicznej w miesiącach 4-6. W wyniku interwencji w grupie badanej odnotowano wzrost stężenia plemników w nasieniu, jednak poprawie nie uległy morfologia, mobilność i fragmentacja DNA. Interwencja nie spowodowała istotnej różnicy w liczbie ciąż pomiędzy grupami.

Suplementacja cynkiem — ważne informacje i praktyczne porady

Główną formą cynku stosowaną w badaniach nad męską płodnością był siarczan cynku [5-6, 8-11]. W jednym badaniu sprawdzano wpływ cynku elementarnego, jednak nie wykazano jego skuteczności [7]. Skuteczne interwencje trwały 2-6 miesięcy. Dawki wahały się w przedziale 20-500 mg dziennie. W większości przypadków siarczan cynku wykazywał skuteczność w połączeniu z kwasem foliowym, jednak zdarzały się też połączenia z większą liczbą składników, w tym antyoksydantów.

Z pewnością warto rozważyć suplementację diety tym składnikiem u mężczyzn zmagających się z niepłodnością. Warto połączyć ją z przyjmowaniem folianów. Można rozważyć włączenie stosowania dodatkowych antyoksydantów (witaminy antyoksydacyjne i składniki mineralne, na przykład selen).

Skutki uboczne i interakcje

Należy jednak pamiętać, że długotrwała, ciągła suplementacja cynkiem może mieć skutki uboczne. Należą do nich zaburzenia odpowiedzi immunologicznej, obniżenie stężenia cholesterolu HDL, pogorszenie stanu odżywienia miedzią i zaburzenia jej metabolizmu (a także metabolizmu żelaza). Niedobory miedzi mogą zaś prowadzić do chorób neurologicznych [2].

Istotne są również interakcje cynku z lekami. Jego suplementy mogą obniżać wchłanianie tetracyklin i na odwrót [17]. Do oceny stanu odżywienia cynkiem mogą służyć wyniki badań krwi (oznaczenie jego stężenia), jak również analiza próbek włosów [18].

Przykłady posiłków bogatych w cynk

Poniższe przepisy uwzględniają produkty z dużą ilością cynku. Wśród nich jest kasza gryczana, sezam, mięso, orzechy i pestki, produkty pełnoziarniste, jaja, ostrygi, sery podpuszczkowe.

• Gryczanka z tahini, orzechami i suszonymi daktylami.
• Kurczak z pieca z sałatką posypaną słonecznikiem i pestkami dyni.
• Kanapki z chleba żytniego razowego z awokado, jajkiem i pomidorem.
• Ostrygi zapiekane z czosnkiem i parmezanem oraz natką pietruszki.

Podsumowanie

Na płodność wpływają liczne czynniki. Część z nich jest całkowicie modyfikowalna. Należy do nich dieta. Wielu badaczy skupia się na roli cynku we wspieraniu męskiej płodności. Istnieją doniesienia, że jego suplementy (głównie w formie siarczanu) mogą poprawiać liczbę oraz jakość plemników – ich morfologię, ruchliwość, poziom fragmentacji DNA. Przyczyniają się one również do zmniejszenia parametrów stanu zapalnego w nasieniu. Przypuszczalnie mają też pozytywny wpływ na stężenie męskich hormonów płciowych we krwi. Warto rozważyć ich stosowanie w dawce 25-500 mg przez 2-6 miesięcy. Należy pamiętać, że istotny jest całokształt diety i stylu życia, a zwłaszcza aktywność fizyczna. Istotne jest też unikanie używek i żywności wysokoprzetworzonej, stosowanie diety bogatej w antyoksydanty (witaminy, składniki mineralne) i redukcja stresu.

Bibliografia:

1. Strona internetowa WHO (Światowej Organizacji Zdrowia): https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/infertility (dostęp 16.04.2024)
2. Wojtasik, A., Woźniak, A., Stoś, K., Jarosz, M. (2020). Składniki mineralne. W: M. Jarosz, E. Rychlik, K. Stoś, J. Charzewska (red.), Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie (s. 273-315). Warszawa: Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny.
3. Krajowa Baza Składników Odżywczych USDA (Departamentu Rolnictwa Stanów Zjednoczonych)
4. Bojanowska, M., Kostecka, M. (2018). Dieta i styl życia jako czynniki wpływające na płodność. Kosmos, 67(2), s. 425-439.
5. Wong, W. Y., Merkus, H. M., Thomas, C. M. … Steegers-Theunissen, R. P. (2002). Effects of folic acid and zinc sulfate on male factor subfertility: a double-blind, randomized, placebo-controlled trial. Fertility and Sterility, 77(3), s. 491–498. https://doi.org/10.1016/s0015-0282(01)03229-0
6. Azizollahi, G., Azizollahi, S., Babaei, H. … Nematollahi-mahani, S. N. (2013). Effects of supplement therapy on sperm parameters, protamine content and acrosomal integrity of varicocelectomized subjects. Journal of Assisted Reproduction and Genetics, 30(4), s. 593–599. https://doi.org/10.1007/s10815-013-9961-9
7. Schisterman, E. F., Sjaarda, L. A., Clemons, T. … Mumford, S. L. (2020). Effect of Folic Acid and Zinc Supplementation in Men on Semen Quality and Live Birth Among Couples Undergoing Infertility Treatment: A Randomized Clinical Trial. JAMA, 323(1), s. 35–48. https://doi.org/10.1001/jama.2019.18714
8. Omu, A. E., Dashti, H., Al-Othman, S. (1998). Treatment of asthenozoospermia with zinc sulphate: andrological, immunological and obstetric outcome. European Journal of Obstetrics, Gynecology, and Reproductive Biology, 79(2), s. 179–184. https://doi.org/10.1016/s0301-2115(97)00262-5
9. Alsalman, A. R. S., Almashhedy, L. A., Hadwan, M. H. (2018). Effect of Oral Zinc Supplementation on the Thiol Oxido-Reductive Index and Thiol-Related Enzymes in Seminal Plasma and Spermatozoa of Iraqi Asthenospermic Patients. Biological Trace Element Research, 184(2), s. 340–349. https://doi.org/10.1007/s12011-017-1215-8
10. Ebisch, I. M., Pierik, F. H., DE Jong, F. H. … Steegers-Theunissen, R. P. (2006). Does folic acid and zinc sulphate intervention affect endocrine parameters and sperm characteristics in men?. International Journal of Andrology, 29(2), s. 339–345. https://doi.org/10.1111/j.1365-2605.2005.00598.x
11. Akbari, H., Elyasi, L. … Mohammadi, M. (2023). The effect of zinc supplementation on improving sperm parameters in infertile diabetic men. Journal of Obstetrics and Gynaecology of India, 73(4), s. 316–321. https://doi.org/10.1007/s13224-023-01767-7
12. Dadgar, Z., Shariatzadeh, S. M. A. … Kheirolahi, A. (2023). The therapeutic effect of co-administration of pentoxifylline and zinc in men with idiopathic infertility. Irish Journal of Medical Science, 192(1), s. 431–439. https://doi.org/10.1007/s11845-022-02931-0
13. Koehler, K., Parr, M. K., Geyer, H. … Schänzer, W. (2009). Serum testosterone and urinary excretion of steroid hormone metabolites after administration of a high-dose zinc supplement. European Journal of Clinical Nutrition, 63(1), s. 65–70. https://doi.org/10.1038/sj.ejcn.1602899
14. Tsounapi, P., Honda, M., Dimitriadis, F. … Takenaka, A. (2018). Effects of a micronutrient supplementation combined with a phosphodiesterase type 5 inhibitor on sperm quantitative and qualitative parameters, percentage of mature spermatozoa and sperm capacity to undergo hyperactivation: A randomised controlled trial. Andrologia, 50(8), e13071. https://doi.org/10.1111/and.13071
15. Kopets, R., Kuibida, I., Chernyavska, I. … Gerasymov, S. (2020). Dietary supplementation with a novel l-carnitine multi-micronutrient in idiopathic male subfertility involving oligo-, astheno-, teratozoospermia: A randomized clinical study. Andrology, 8(5), s. 1184–1193. https://doi.org/10.1111/andr.12805
16. Steiner, A. Z., Hansen, K. R., Barnhart, K. T. … Zhang, H. & Reproductive Medicine Network (2020). The effect of antioxidants on male factor infertility: the Males, Antioxidants, and Infertility (MOXI) randomized clinical trial. Fertility and Sterility, 113(3), s. 552–560.e3. https://doi.org/10.1016/j.fertnstert.2019.11.008
17. Mieszkowska, M., Michota-Katulska, E. (2008). Suplementy diety – korzyści i działania niepożądane. Bezpieczeństwo Pracy, 6, s. 28-30.
18. Suliburska, J., Król, E., Staniek, H. … Krejpcio, Z. (2015). Ocena stanu odżywienia wapniem, magnezem, żelazem, cynkiem i miedzią kobiet w wieku 18-70 lat na podstawie analizy włosów. Problemy Higieny i Epidemiologii, 96(2), s. 444-447.